อิทานิ สงฺเขปโต สตฺถกฺกมํ ทสฺเสตุมาห-เอวํ ตาวิ’จฺจาทิ, ตาวาติ ปฐมํ, อุปยุชฺชมานตฺตาติ พฺยาปาริยมานตฺตา, วิสโย โคจโร ยตฺเถเต สฺยาทโย วิธี ยนฺเต, สห วิสเยนาติ สวิสยา, ปฐมํ กรียตีติ ปกติ ยโต สฺยาทโย วิธียนฺเต, สห ปกติยาติ สปฺปกติกา, ลิงฺคาทิกนฺติ อาทิสทฺเทน‘สลภจฺฉาย’มิจฺจาโท เอกตฺตาทิ, ลิงฺเคภวา ลิงฺคิกา-อิตฺถิวิธโย, เอกตฺถีภาโว สมาโส, เตน, สามญฺญโต สมานตฺตา, สมานตฺตนฺตุณาทิวุตฺติยา ‘‘ราชาทิวิสิฏฺเฐ ปุริสา โทวิย’วสิฏฺฐาทิวิสิฏฺเฐ อปจฺจาทิมฺหิ อตฺเถ ปวตฺตนโตฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

รตนตฺตยปณามาทิกถา สมตฺตาฯ

1. ปฐมกณฺฑวณฺณนา

สญฺญาธิการ

1. อ อาทโย

สพฺพวจนานํ สาตฺถกนิรตฺถกตฺตพฺยภิจาริตฺตา ‘อิท’นฺติอาทินา สทิฏฺฐนฺเตน สํสยมุปทสฺสิย สาตฺถกตฺตมสฺส ทสฺเสตุญฺจ ‘น ตาว…เป.… สาตฺถกตฺตา’ติ วุตฺตํ, อุมฺมตฺตกาทิวากฺยมิติ ‘ทส ทาฬิมา, ฉ อปูปา, กุณฺฑมชาชินํ, ปลาลปิณฺโฑ’อิจฺจาทิกํ, อวยวตฺถาน มญฺญมญฺญนาติ สมฺพนฺธา สมุทายตฺถาภาวโต อนตฺถกตฺตํ, อาทิวากฺยนฺติ ‘‘มโนเสฏฺฐา มโนมยา’’ติอาทิวากฺยํ, สาตฺถกตฺตํ ปนสฺส ปทตฺถาน มญฺญมญฺญาภิสมฺพนฺธสฺส ปตีติโตฯ

อถ ออาทฺยาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานฺวาขฺยานาย อิทํ วจนมิจฺจาทิวิกปฺปนฺตรสมฺภเว กถํ นิยโม วุตฺติยํ วุตฺเตนตฺเถน สาตฺถกตฺตมิจฺจาสงฺกิย เตสมิหานุปโยคิตฺตํ กเมน ปฏิปาทยิตุมาห ‘วกฺขมานตฺถเมวิท’มิจฺจาทิ,’ อาการาทโย นิคฺคหีตนฺตา’อิจฺจาทินา วุตฺติยํ วกฺขมาโน อตฺโถ ยสฺส ตํ ตถา วุตฺตํ, สาธูนํ สาธุสทฺทานํ อนุสาสนํ อาขฺยานํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตนฺติ วิคฺคโหฯ

สาธุสทฺทานุสาสนสงฺกาเปตฺถ ‘‘กตฺเถตฺถ กุตฺราตฺรกฺเวหิธา’’ติ (4-100) อาทินา กตฺถาทิสทฺทานํ สาธุตฺตานุสาสนสฺส ทสฺสนโต, ลกฺขณนฺตเรน สาธุภาวสฺส อนฺวาขฺยาตตฺตาติ อาปุพฺพาทาอิจฺจสฺมา ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (5-45) อิปฺปจฺจเย อาการโลเป จ อาทีติ ออาทิเยสนฺติ อญฺญปทตฺถสมาเส โยมฺหิ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (2-93) ‘เฏ ออาทโย’ติ, ตโย จ จตฺตาลีสา จาติ จตฺถ สมาเส ‘‘ตทมินาทีนิ’’ติ จต โลเปจ รสฺเส จ ติตาลีสาติ, ‘วณฺณ-วณฺณเน’อิจฺจสฺมา ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (5-44) อปฺปจฺจเยโยมฺหิ ฏาเทเส วณฺณาอิติ จ สิชฺฌนโต, ปโยคนิยมตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ ปเรสุ เอว ออาทิสทฺโท ปยุชฺชียตีติ เอวํ ปโยคนิยมตฺถํ, อยมฺปิ วิกปฺปนฺตร สมฺภาวนา ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการา จี’’ติ (4-119) ปโยคนิยมสฺสา ฌายมานสฺส ทิฏฺฐตฺตา, ฐานฺยาเทสตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ฐาเน ติตาลีสวณฺณสทฺทา อาเทสา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, ตทนุรูปายาติ ฐานฺยาเทสานุรูปาย ฉฏฺฐี วิภตฺติยา, อโตเยวาติ อคมาคมิอนุรูปาย ฉฏฺฐิยา อภาวโต เยว, อคมาคมิ ภาวตฺถนฺติ ออาทิสทฺทสฺส ติตาลีส วณฺณสทฺทา อาคมา โหนฺติ เตสํ วา โส อิติ, เอเตสุปิ สงฺกา, ‘‘ยวาสเร’’ (1-30) ‘‘สุญ สสฺส’’อิติ (2-53) อาเทสาคมานํ ทสฺสเนน, อาคม ลิงฺคาภาวโตติ อุการ กการ มการานํ อภาวโต, วิเสสนวิเสสฺส ภาวตฺถนฺติ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ ออาทิสทฺโท วิเสสนํ, เต วา ตสฺเส-ติ, เอตฺถาปิ สงฺกา ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมญฺญตฺถ วิเสสนวิเสสฺส ภาวทสฺสนา, สทฺทลกฺขณา นุปโยคโตติ สทฺทลกฺขเณน สทฺทสงฺขรณสฺส ปกตตฺตา วุตฺตํ, ตตฺถ การณมาห- ‘รูปวิเสสูป ลกฺขณาภาวา’ติ, รูปวิเสสสฺส อุปลกฺขณ นิมิตฺตํ ตสฺสอภาวาติ อตฺโถ, น หิ วิเสสน วิเสสฺสภาเว ปฏิปาทิเต ออาทฺยาทิสทฺทานํ รูปวิเสสสฺส สงฺขรณํ กตํ สิยาติ, ยทิ เอโสว สทฺทสงฺขรณนฺติ คยฺเหยฺย, ตถา สติ ‘นีลุปฺปล’มิจฺจาทีนมฺปิ วตฺตพฺพตา อาปชฺเชยฺยาติ นาสฺส ตทตฺถ ตาปิ สมฺภาวียเต, โลเก สีหคุณสฺส มานวเก ทสฺสนโต อุปจาเรน ‘สีโห-ยํ มานวโก’ติ ตคฺคุณชฺฌาโรโปปิ ทิสฺสติ, ตทตฺถมฺเปตํ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘ตคฺคุณชฺฌาโรปนตฺถมฺเปตํ น โหตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ออาทิสทฺทสฺส, เตสํ ติตาลีสวณฺณสทฺทานํ วา คุโณ ออาทิตฺตาทิ, ตสฺส อชฺฌาโรปนํ-ติตาลีสวณฺณสทฺเทสุ วา ออาทิสทฺเทเยว วา อาโรปนํ, ตทตฺถมฺเปตํ สุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ, ตตฺถ การณมาห- ‘อโตเยวา’ติอาทิ, อโตเยว รูปวิเสสูปลกฺขณา ภาวโตโย, ปกตํ สทฺทสงฺขรณํ, ยถาวุตฺต วิกปฺปนฺตราภาเว อุภยตฺถมิทํ สิยา, ตตฺถ ปริภาสตฺถํ น โหติ… ตลฺลกฺขณตฺตาภาวา อุปริวกฺขมานตฺตา จาติ ปาริเสสมาลมฺพิยาห ‘สญฺญาสญฺญิ’จฺจาทิฯ

มริยาทายมฺปกาเรจ, สมีเป วยเว ตถา;

จตุพฺพิธปฺปกาโรยํ, อาทิสทฺทสฺส ทิสฺสเตติฯ

มริยาทตฺโถ เอตฺถ อาทิสทฺโทติ อาห-‘อาทิมริยาทา ภูโต’ติ, อุปลกฺขณตฺตาติ อุปลกฺขิยมานานมาการาทีนํ คหเณ การณภาเวน อปฺปธานตฺตา, เตนาห-‘อุปลกฺขณสฺสุปสชฺชนียภูตสฺสา’ติ, การิเยนาติ วณฺณสญฺญาภวนาทินา, น คุนฺนมฺปิ อานยนํ ภวติ..คุนฺนมุปสชฺชนีย ภูตตฺตา อญฺญปทตฺถสฺเสว ปธานตฺตา, สญฺญายา ภาเวติ อการสฺส วณฺณสญฺญาย อภาเว, รูปนฺติติ ตาลีสารูปํ, ติตาลีสา+วณฺณาติปทจฺเฉโท, ติตาลีส+วณฺณาติวา, สุตฺตาวยวสฺสาปิ สุตฺตสมฺพนฺธิตฺตา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) ปน วุตฺตํ, รสฺสตฺตนฺตุ ‘‘ทีฆรสฺสา’’ติ โยควิภาเคน, อิตรถา พฺยญฺชนปรสฺเสว รสฺสตฺเต ทสฺสิเต ติตาลีสอิติ อพฺยญฺชเน ปทํ น สมฺปชฺเชยฺยาติ วิญฺญายติ, อิตรีตรโยคจตฺเถ พหุวจเนน ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘เอกวจนมฺปนา’ติอาทิ, วิปฺปฏิปตฺติ อญฺญถาภาโว, รสฺส เอ โอกาเรหิ เตจตฺตาลีสกฺขรานนฺติ สมฺพนฺโธ, เอ โอกาเร หีติ สหตฺเถ ตติยา, สกฺกตานุสาเรนาติ สกฺกเต ‘‘สนฺธิ ยกฺขรานํ รสฺสา น สนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อนุสาเรน, โกจีติ สา สนปฺปสาทกโจฬิยพุทฺธปฺปิยาจริยํ ทสฺเสติ, น หิจฺจาทิํ วทโต-ยมธิปฺปาโย ‘รสฺสาอิวาติ อิวสทฺโท สาธมฺโมปมาโชตโก วา สิยา เวธมฺโมปมาโชตโก วา, ยทิ ตาว เวธมฺโมปมาโชตโก, รสฺสธมฺมสฺส เอ โอกาเรสฺว สมฺภวา เตสํ ทีฆกาลปฺปวตฺติโต เต ทีฆาเยว สิยุํ, ยทิ ปน สาธมฺโมปมาโชตโก , เตสุ รสฺสธมฺมสฺสสมฺภวา รสฺสกาลปฺปวตฺติโต รสฺสาเอว เต สิยุนฺติ ‘เอตฺถาติอาทีสุ เอ โอการานํ อุจฺจารณกาลกตํ รสฺสตฺตเมว โหตี’ติ, รสฺสกาลวนฺโตเยวาติ เอวสทฺโท โสคเต วณฺณวินิมฺมุตฺตสฺส กาลสฺเสวาภาวา วณฺณานญฺจ ปจฺจกฺข สิทฺธตฺตา ปมาณสิทฺธํ ปารมตฺถิก เม โอการานํ รสฺสกาลวนฺตตํ ทีเปติ, อตฺถาติ วทโต ปนายมธิปฺปาโย ‘เอตฺถาติอาทีสุ ยทิ เอการาทโย ทีฆาเอว สํโยคปุพฺพตฺตา รสฺสาว สิยุํตถา สติ อตฺถาติ เอตฺถาปิ ทีโฆว อากาโร สํโยคปุพฺพตฺตารสฺโส อิว อุจฺจตีติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา อุจฺจารณกาลกโตว รสฺสทีฆภาโว คเหตพฺโพ’ติ, กจฺจายนวุตฺติวณฺณนา ญาโส, ตญฺญาปเนติ พหิทฺธา อญฺเญสมกฺขรานํ ญาปเน, ปโยชนาภาวาติ เตน สาเธตพฺพสฺส กสฺสจิ อิฏฺฐสฺส อภาวมาห, กิเมตฺถ สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติ, อุทาหุ อวยเวติ อาห- ‘ปจฺเจก’นฺติ, อญฺญถา ‘รุกฺขา วน’นฺติอาทีสุ วิย สมุทาเย วากฺยปริสมตฺติยํ ‘‘อิยุวณฺณา ฌลา นมสฺสนฺเต’’ (1-9) อิจฺจาทิกํ น สิชฺฌตีติ, ปจฺเจกํ วณฺณา นามโหนฺตีติ อกาโร วณฺโณ นาม โหติ อากาโร วณฺโณ นาม โหตีติอาทินา, อวยเวจฺจาทินา วุตฺติยํ อวุตฺเตปิ ‘ปจฺเจก’นฺติ วจเน สทิฏฺฐนฺตํ การณมาห, ทิฏฺฐนฺโตปนีโต ตฺยตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ, เอตฺถ หิ ปจฺเจกนฺติ อวุตฺเตปิ เทวทตฺโต โภชียตูติอาทินา ปจฺเจกํ ภุญฺชิกิริยา ปริสมาปียเต, เตนาห-‘น โจจฺจเต’ อิจฺจาทิ, อถวา สมุทาเยปิ วากฺยปริสมา ปตฺติยํ สติ สมุทาเย ปวตฺตา สทฺทา อวยเวสุปิ วตฺตนฺตีติ ‘สมุทฺเทกเทสทสฺสเนปิ สมุทฺโท ทิฏฺโฐ, ขนฺเธกเทส ภูตายปิ ปญฺญาย ปญฺญากฺขนฺโธติอาทีสุ วิย น โทโส, เตเนว วุตฺติยํ ‘ปจฺเจก’นฺติ น วุตฺตํ, วณฺณสทฺทสฺส คุณาทฺยเนกตฺถตฺเตปิ ปกรณโต อการาทโยเวตฺถ วุจฺจนฺตีติ อาห-‘วณฺณียติ’จฺจาทิ, ปกรณโตปิ อตฺโถ วิภชฺชเต, วุตฺตํ หิ–

อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา เทสกาลโต;

สทฺทตฺถา วิภชียนฺเต, น สทฺทาเยว เกวลาติฯ

นนุ ฌลาทิสญฺญา วิย ลหุสญฺญํ อกตฺวา กสฺมา คุรุสญฺญา กตาติ โจทนํ มนสิ นิธาย รุฬฺหิ อนฺวตฺถวเสน ทฺวิปฺปการาสุ สญฺญาสุ ฌาลาติ รุฬฺหิ สญฺญาตฺถาภาเวน โวหารสุขมตฺตปโยชนา, อนฺวตฺถสญฺญา ปน ตปฺปโยชนาปิ โหติ ตทญฺญปฺปโยชนา ปีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เอว’มิจฺจาทิ, วณฺณียตี อตฺโถ เอเตหีติ วุตฺตมตฺถํ อนุคตา อนุคตตฺถา วณฺณสญฺญา ตํ, สทฺทาธิคมนียสฺสาติ สทฺเทน วิญฺญาตพฺพสฺส, วณฺณํ มูลมสฺสาติ วณฺณมูลโก-อตฺโถ, ตสฺส ภาโว วณฺณมูลกตา, อตฺถสฺส วณฺณมูลกตํ สาเธติ ‘สาปิ’จฺจาทินา, วณฺณํ รูปํ สภาโว เอเตสนฺติ วณฺณรูปานิ-ปทานิ, สมุทาโย ปาทานํ รูปมสฺสาติ สมุทายรูปํ วากฺยํ, วิภตฺยนฺตมตฺถโชตกํ ปทํ, ปทสมุทาโย วากฺยํ, สพฺพญฺเจตมุปจาเรน วณฺณสทฺทวจนียตฺตํ คจฺฉติ วณฺณมยตฺตาติ สพฺโพปิ สมฺมุติปรมตฺถเภทภินฺโน อตฺโถ วากฺยาธิคมนีโย วณฺเณเนว วิญฺญายติ นาม ตสฺมา ยถา วุตฺตมตฺถ วิเสสทสฺสนํลหุสญฺญาย น สกฺกาติ ตทตฺถมการาทีนํ คุรุภูตา วณฺณสญฺญา กตาติ อธิปฺปาโย, สมฺมุติ สงฺเกตวเสน ปวตฺโต โวหาโร, ปรมตฺโถ สนิพฺพาโน ปญฺจกฺขนฺโธฯ อุโภหิ ปเนเตหิ ภินฺโน ตติโย โกฏฺฐาโส นาม นตฺถิ, ตถาจ วุตฺตํ–

ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร,

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นุปลพฺภตีติฯ

นนุ จ–

อปฺปกฺขรมสนฺทิทฺธํ, สสารํ คูฬฺหนิณฺณยํ;

ปสนฺนตฺถญฺจ สุตฺตนฺติ, อาหุ ตลฺลกฺขณญฺญุโนติฯ

‘‘อาทโย ติตาลีส วณฺณา’’ ‘‘ติตาลีสาทโย วณฺณา’’ติ วา วตฺตพฺพนฺติ น ตถา สติ สนฺทิทฺธํ สุตฺตํ สิยาติ, นนุ สตฺถาโท มงฺคลวจเนน ภวิตพฺพํ, อกาโร ปฏิเสธตฺโถปิ โหตีติ (น) สตฺถาโท สิทฺธสทฺทสฺโสปหิตตฺตา, อถ โหตฺว ปุพฺพา ฌาลาทิ สญฺญา, สทฺทสาธนมตฺตปฺปโยชนตฺตา ปน สพฺพวิธานสฺส ปุพฺพาจริย สญฺญาวาลเมตฺถาติ กิํ ปุนาปิ วณฺณาทิสญฺญาวิธาเนน คนฺถคารว กรเณนาติ สจฺจเมตํ, ปุพฺพาจริเยสุ ปน คารวํ ตทนุคมนญฺจ ทีเปตุํ กาจิ สญฺญาโยปฺยนฺวาขฺยายนฺเต, ยชฺเชวํ สํโยคสพฺพนามโลปาทโยปิ สญฺญา ปุพฺพาจริเยหิ วุตฺตา วตฺตพฺพาติ นนุ โภ วุตฺตเมวามฺเหหิ’กาจิ สญฺญาโย อาขฺยายนฺเต’ติ, กินฺตทาขฺยานทฺวาเรน ภวตา ตาปิ วิญฺญาตุํ น สกฺกาติ, เกสญฺจิ สาตฺถกตฺโตปิ ปติวณฺณมตฺถานุปลทฺธิโต วณฺณานมทิฏฺฐานมการาทีนมนุกติโย อิโหปทิฏฺฐาอิตฺยนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตาย โหเตวาการาทิโต วิภตฺติ, โลเปน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ปนสฺสา อสฺสวนํ สนฺนิกํสวจนิจฺฉาภาวา สํหิตายานิทฺเทโส, อนุกฺกโมติ อาโทนิสฺสยา สราวุตฺตา, ตโต นิสฺสิตา พฺยญฺชนา, สเรสุปิ เอกฏฺฐานิยา อการาทโย พหุตฺตา ปฐมํ วุตฺตา ฐานานุกฺกเมน, ตโต ทฺวิชา ฐานานุกฺกเมน, เตสุปิ รสฺสาว ลหุตฺตา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ทีฆา, พฺยญฺชเนสุปิ วคฺคา พหุตฺตา ฐานปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ยการาทโย, วคฺเคสุ จ อโฆสา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต โฆสา, เตสุ จ สิถิลา ปฐมํ วุตฺตา, ตโต ธนิตา, ตตฺถาปิ อปฺปกตฺตา ทฺวิชา ปญฺจมา วุตฺตา, ตโต ยรลวา โฆสภูตา ฐานานุกฺกเมน, ตโต ธนิตา สการห การา, เตสุปิหกาโร เกสญฺจิ โอรโสปิ โหตีติ ทฺวิชตฺตา ปจฺฉา วุตฺโต, เกหิจิ ‘‘ลฬานมวิเสโส’’ติ ทฺวินฺนมวิเสเส วุจฺจมาเนปิ ลิปิเภเทน ฐานเภเทน จ ภินฺนตฺตา ฬกาโร วิสุํ อกฺขรภาเวน คหิโต, โสปิ โฆสภาเวน ฐานานุกฺกเมนจ หการโต ปรํ วุตฺโต นิคฺคหีตํ ปน สรตฺตาทิสพฺพวินิมฺมุตฺตตฺตา สพฺพปจฺฉา วุตฺตนฺติ อการาทีนมยมนุกฺกโม, อิมสฺเสวานุกฺกมสฺส มนสิ วิปสฺส วตฺตมานตฺตา ติตาลีสาติ คณนาปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ‘นิคฺคหีตนฺตา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ปกตํ สาธุสทฺทานฺวาขฺยานํ, น วณฺณียเต, ติ สทฺทสงฺขรณ สงฺขาต มุขฺยปฺปโยชนาภาวา, กิญฺจาปิ น วณฺณียเต, อมฺเหหิ ปน กถมการาทีนมยมนุกฺกโม อุปฺปนฺโนติ สิสฺสานํ กงฺขา วิจฺเฉทปฺปโยชนมฺปติ อนุกฺกมสทฺทสฺส อตฺถกถนพฺยาเชน วณฺณิโต เยวาติ, กรียนฺเต อุจฺจารียนฺเต เอเตนาติ กรณํ, ตตฺถ ชิวฺหามชฺฌํ ตาลุชานํ, ชิวฺโหปคฺคํ มุทฺธชานํ, ชิวฺหคฺคํ, ทนฺตชานํ เสสานํ สกฏฺฐานํ กรณํ, ปยตฺติ ปยตนํ, ตมฺปน วณฺณุจฺจารณโต อพฺภนฺตโร พาหิโย จ อุสฺสาโห, ตตฺถ อพฺภนฺตรปยตนํ-สํวุตตฺตมการสฺส, วิวฏตฺตํ สรานํ สการหการานญฺจ ผุฏฺฐตฺตํ วคฺคานํ, อีสํผุฏฺฐตฺตํ ยรลวานํ, พาหิยปยตนนฺตุ สํวุตกณฺฐตาทิ, ฐานโต ปจฺจาสตฺติยา วิธียมานการิยสมฺภเวน ปโยชนสมฺภวา อาห-‘ฐานมฺปนา’ติอาทิ, ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ อุปฺปตฺติวเสน วณฺณาติ ฐานํ, ‘‘เอ โอนม วณฺเณ’’ติ (1-37) สุตฺเต วณฺเณติ กถนเมว วณฺณสญฺญากรเณ ปโยชนํ, ยถาวุตฺตมตฺถมญฺญตฺร พฺยาปทิสติ’ เอว’มิจฺจาทินา, ตสฺมา ‘‘ทสาโท สรา’’อิจฺจาโท ‘เตนา’ติอาทีสุ ‘เตน สรอิจฺจเนน กฺวตฺโถ กสฺมิํ สุตฺเต ปโยชนํ ตํ ทสฺเสติ ‘‘สโรโลโป สเร’’จฺจาที’ติ เอวมาทินา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ญาเปติ วณฺณโลปนฺติ ญาปกํ, กสฺมา ปน’โส เจมินาว ญาปเกน สิทฺโธ’ติ วุจฺจติ นนุ ‘ตทมินาทีนิ’’ติ (1-47) สุตฺตํ ทิสฺสตีติ, (สจฺจํ) ตถาปิ ปการนฺตโรยมฺปิ วณฺณโลเป ทสฺสิโตติ วิญฺญาตพฺพํ, เอวสทฺโท ปน ‘ยทิ ญาปเกน วณฺณโลโป สิยา โส อิมินาว ญาปเกน สิทฺโธ, นาญฺเญนา’ติ อวธาเรติฯ

2. ทสา

นนุ ออาทโยติ ปฐมนฺเตนุวตฺตนฺเต กถเมตฺถ’ตตฺถา’ติ สตฺตมีนิทฺทิฏฺฐตาติ อาห-‘ตญฺจา’ติอาทิ, อตฺถวสาวิภตฺติวิปริณาเมนาติ ออาทโยติ ปฐมนฺตสฺส‘อาโท ทสา’ตฺยเนน สมฺพนฺธา สมฺพชฺฌมาเน จาธารตฺเถน ภวิตพฺพนฺติ อาธารตฺถวเสน สตฺตมี วิภตฺติยา ปริวตฺตเนนาติ อตฺโถ, อตฺถวสา สตฺตมิยา วิปริณามสมฺภวาเยวสุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ‘ตตฺถา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, อาโททสนฺนมนญฺญตฺถปวตฺติสมฺภวโต เตสํ ออาทโย วิสยภาเวนปิ สกฺกา ปริกปฺเปตุนฺติ วุตฺตํ-‘เตสุ วิสยภูเตสู’ติ, นิทฺธารณตฺโถปิ ยุชฺชเตว… วณฺณสมุทายโต ตเทกเทสภูตาน มาโท วณฺณานํ ทสสงฺขฺยาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา, อาทิมฺหิ ทส วณฺณาติ วุตฺเต อวุตฺตานมฺปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพานํ อูนปูรณตฺถมชฺฌาหาโร โหตีติ วุตฺตํ- อวฏฺฐิตา นิทฺทิฏฺฐา วา’ติ, เอกาทีน มฏฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยานํ สงฺเขฺยยฺเย วตฺตนโต อาห-‘ทสสงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺนตฺตา’ติ, คยฺหุปคานํ รสฺสเอ โอวณฺณานมฺปิ กจฺจายเน วิย อปริจฺจาคา อนูนา, อคยฺหุปคานํ ตทญฺเญสํ เกสญฺจิ สรานํ ปริจฺจคา อนธิกา, ทสสทฺทสฺส สงฺเขฺยยฺย วุตฺติตฺตา ทสนฺนมฺปิ อธิกตวณฺณานญฺญตฺตา วุตฺตํ-‘ทสนฺนมฺปี’ติอาทิ, สยํ ปุพฺพา’ราช=จิตฺติยํ’ตีสฺมา กฺวิมฺหิ อนฺตโลเป สมาเส จ ตทมินาทิตฺตา นิรุตฺตินเยน วา สรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ, ‘สร-คติหิํ สาจินฺตาสุ’ อิจฺจสฺมา อปฺปจฺจเยน วา นิปฺปชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห=‘สยํ ราชนฺตี’ติอาทิฯ

3. ทฺเวทฺเว

เตติ’อาโท’ติ สตฺตมฺยนฺตตฺตา อปเร ทฺเว ปรามสติ, เหฏฺฐา วิยาติ เหฏฺฐา วุตฺตํ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณามํ อุปเมติ, อโตว วิญฺญายมานตฺถวเสน เตสุ’ติ วุตฺตํ, เตสุติ ปน นิทฺธารณตฺตวิวจฺฉายํ ตมฺปิ สมฺภวตีติ เตสํ วณฺณานํ มชฺเฌ ทฺเวทฺเวติ ทฺวิสงฺขฺยาย นิทฺธารณตฺโถปิ เวทิตพฺโพ, วิจฺฉายํ วุตฺติ ยสฺส โส วิจฺฉาวุตฺติ-ทฺวิสทฺโท, วิจฺฉาวุตฺติตา จาสฺส สวณฺณตฺตคุเณน ทฺวินฺนํ (‘พฺยาปิตุ) มิฏฺฐตฺตา, กเมนาวฏฺฐิเตติ อิมินา อการาทิวณฺณปฺปพนฺธสฺส อนาทิกาลสิทฺธํ กมสิทฺธตฺตมาหฯ นนุ สมานา วณฺณา สวณฺณาตฺยนฺวตฺเถ สวณฺณสทฺเท สติ กตํ รสฺสทีฆานํ สวณฺณสญฺญา สิยา… อสมานตฺตา เอเตสนฺติ, เนตทตฺถิวณฺณปฺปพนฺธสฺส กมสิทฺธตฺตา วจนพเลเนวาสมานานมฺปิ โหเตวาติ, เนวมฺปิ วตฺตุํ ยุตฺตํ‘‘ทฺเวทฺเว สวณฺณา’’ติ สุตฺตสฺส ตาทิสสามตฺถิยสพฺภาเว [สพฺภาเวน (โปตฺถเก)] วิเสสการณาภาวาติ อาห‘สมานตฺตมฺปนา’ติอาทิฯ ติฏฺฐนฺติ เอตฺถ วณฺณา จิตฺตชตฺเตปิ อภิพฺยตฺติ วเสนาติ ฐานํ กณฺฐาทิ, เตน กตนฺติ สมาโส, กณฺฐตาตุ อิติ จตฺเต ปาณฺยงฺคตฺตา นปุํสกตฺตํฯ ปญฺจเมหิ วคฺคปญฺจเมหิฯ อนฺตฏฺฐากีติ วคฺคานมนฺเต ติฏฺฐนฺตีติ อนฺตฏฺฐา, ตาหิ, ยุตฺตสฺสาติ พฺรหฺมจริยา, คุยฺห’นฺติอาทีสุ ยุตฺตสฺสฯ เกจีติ อนิยเมน วุตฺตํ, เต ปน–

‘‘หกาโร ปญฺจเมเหว, อนฺตฏฺฐาหิ จ สํยุโต;

โอรโส อิติ วิญฺเญยฺโย, กณฺฐโช ตทสํยุโต’’ติ วทนฺติฯ

4. ปุพฺโพ

วตฺตเตติ อตฺถวสา วิภตฺติวิปริณาเมน วตฺตเต, นนุ เจตฺยาทิโจทนา, เนสโทโสจฺจาทิ ปริหาโร, โทสาภาเว การณ มาห-‘โยโย…เป.… ปตียเต’ติ, วุตฺตํ สมตฺเตติ-‘นหิ’จฺจาทินา, นนุ จ ปุพฺพสทฺโท ยเมกตฺตา เอกํ ปุพฺพมาจิกฺขติ น สกลนฺติ กถํ ‘‘ปุพฺโพ’ติ วุตฺเต โยโยติ ญายติ ‘โยโย ปุพฺโพ’ติ จ วุตฺเต ‘เตสุ ทฺวีสุ’ติ เอตฺถ’ทฺวีสุ ทฺวีสุ’ติ อิทํ กถํ สุเขเนว ปตียเต ตทิทมสิทฺเธนาสิทฺธสาธนนฺติ อาสงฺกิย ตทภาวมุพฺภาวีย ปุพฺพ สทฺทสฺส วิจฺฉาคมกตฺตมวคมยิตุมาห-‘นเจท’มิจฺจาทิฯ ตํโยคาติ อุปจารวเสนาห, ตพฺพนฺตตายวาติ อตฺถิยตฺเถ อปฺปจฺจยวเสน, เอวมุปริปิฯ

5. ปโร

เสสมิจฺจาทินา‘เตสุ ทฺวีสูติ สวณฺณสญฺญเกสุ ทฺวีสุ’ อิจฺจาทิ กมติทิสฺสติฯ ลหุสญฺญา รสฺสสฺส, สํโยคปุพฺพสฺส รสฺสสฺส ทีฆสฺส จ คุรุสญฺญา น วตฺตพฺพา… อุจฺจารณวเสเนวานฺวตฺถสญฺญาติ วิญฺญายติ, ปุพฺพาจริยวเสน วา อิหาวุตฺตาวเสสสญฺญาวิยฯ

6. กาทโย

เกวล พฺยญฺชนานมตฺถปฺปกาสตฺตาภาวา สรานมตฺถปฺปกาสเน อจฺจนฺโตปการา พฺยญฺชนาติ ‘เอเตหี’ติ กรณตฺเตน วุตฺตํ, เตนาห ‘สราน’มิจฺจาทิฯ วิปุพฺพา ‘อญฺช-พฺยตฺติยํ’ตีมสฺมา กรเณ อนปฺปจฺจเย รูปํ, นปุํสกตฺตมฺปิสฺสาวคมยิตุํ ‘อุปการกานี’ติ วุตฺตํ, พฺยญฺชนตฺตํ ทิฏฺฐนฺเตน ผุฏยติ ‘ยถา’อิจฺจาทินา, ยถา โอทนสฺสุปการกานิ สูปาทีนิ พฺยญฺชนานิ, ตถา สรานมุปการกานีติ อธิปฺปาโย, พฺยญฺชนมฺปน อทฺธมตฺติกํ, วุตฺตํ หิ–

เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทีโฆ มตฺตทฺวยายุโต;

ปฺลุโต ติมตฺโต วิญฺเญยฺโย, พฺยญฺชนํ ตฺวทฺธมตฺติกํติฯ

อนฺวตฺถาติ อนฺวตฺถโต, ‘อนฺวตฺถา พฺยญฺชนา’ติ สมฺพนฺโธฯ

7. ปญฺจ

สชาตฺยเปกฺขาย สมุทายวาจิตฺเตปิ กาทโยตี อนุวตฺตนโต วคฺคสทฺเทน กขคฆญาทโยว คยฺหนฺติ, ปญฺจ ปริมาณมสฺส ปญฺจโกวคฺโค, ‘‘ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จา’’ติ (4-41) โก, สุตฺเต อาทิภูโต ปญฺจสทฺโท ปญฺจสงฺขฺยาปริจฺเฉทํ กุรุมาโน มาวสานานํ วคฺคานํ พหุตฺตํ คเมตีติ ‘ปญฺจกา’ติ วุตฺตํ, วคฺคาติ พหุวจนโต ปจฺเจกนฺติ วิญฺญายติ, วชฺเชนฺติ ยการาทโยภิ วคฺคา, ปฐมกฺขรวเสน ปน กวคฺคาทิโวหาโรฯ

8. พินฺทุ

อเนกตฺถตฺตา ธาตูน มุจฺจารณตฺโถเปตฺถ คณฺหาตีติ นิปุพฺพา ตโต กมฺมนฺติ ตฺตปฺปจฺจเย ญฺญิมฺหิ ปาทิสมาเส ทีเฆจ รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘รสฺสา’ติอาทีมาห, ปีฬนตฺถโต นิคฺคหนํ นิคฺคโห, ‘อิ-อชฺเฌน คตีสุ’อิจฺจสฺมา กตฺตริ [กมฺมนิ-อิติ วตฺตพฺพํ, อิตํ อุจฺจาริตนฺติ อตฺโถ] ตฺตปฺปจฺจเย อิตํ, นิคฺคเหน อิตนฺติ อมาทิส มาเส รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘กรณํ นิคฺคเหน วา’ติอาทิมาห, ปจฺฉิมปกฺขํ สาเธตุมาห-‘วุตฺตํ หี’ติฯ

9. อิยุ

จตฺถสมาโสติ อิตรีตรโยคทฺวนฺทสมาโสฯ อตฺเตติ มุนิ สทฺทาทิวจนีเย อตฺเถ, นมตีตีมสฺเสตํ กมฺมํ,

ยํ สพฺพวจนํ สพฺพ, ลิงฺคํ สพฺพวิภตฺติกํ;

ตํ สพฺพตฺเถ นมนโต, วิทุํ นามนฺติ ตพฺพิทูฯ

อิธ นามสญฺญายาภาเวปิ อนฺวตฺถพลาเยว นามสญฺญา สิทฺธาติ (อาห) ‘อนฺวตฺถพฺยปเทเสนา’ติ, สฺยาทฺยนฺตปกติรูปนฺติ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, สา เอว รูปนฺติ ปกติรูปํ, สฺยาทฺยนฺตสฺส ปกติ รูปํ มุนิสทฺทาทิ สฺยาทฺยนฺตปกติรูปํ, อตฺถวนฺตมธาตุกมปฺปจฺจยมฺปาฏิปทิกํ, ปทํ ปทํ ปติ ปฏิปเท, ปฏิปทํ นิยุตฺตํ ปาฏิปทิกํฯ วิเสสเนนาติ สุตฺเต ‘นมสฺสนฺเต’ติ วุตฺเตน อิวณฺณุวณฺณานํ วิเสสเนนฯ อาขฺยาตสฺสาติ ปจติอาทิโนฯ อาทิมชฺฌวตฺติโนติ อินฺท อุทกสทฺทาทีนํ อาโท, ปขุมาทีนํ มชฺเฌจ วตฺติโนฯ

ปเทเสสูติ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (2-83) อาทิเกสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ, อนิฏฺฐปสงฺค (สงฺกํ) นิวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธ, อนิฏฺฐปฺปสงฺโคนาม [นามาติ (โปตฺถเก)] ปจติ-อินฺท (อุทก ปขุม) สทฺทาทีน มนฺต อาทิมชฺฌภูตอิวณฺณาทีนํ ฌลสญฺญา วิธาย ตโต ปราสํ สาทิ วิภตฺตีนํ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (2-81) อาทีหิ ‘โน’ อาเทสาทิมฺหิ กเต ‘ปจติโน, อินฺทโน, อุทกโน, ปขุมโน’ติอาทิ รูปปฺปสงฺโค, นนุจาทิอาทิ โจทนาฯ วตฺตพฺพนฺติ สุตฺเต วตฺตพฺพํฯ พฺยาสนิทฺเทเสนาติ อสมาสนิทฺเทเสนฯ ตทยุตฺตนฺติอาทิ ปริหาโร, ตนฺติ ตํ โจทฺยํ, สติหีติอาทินา อยุตฺตตฺตํ สมตฺเถติ, ทฺวีสุตฺตเรสุ โยเคสูติ อุปริเมสุ ‘‘ปิตฺถิยํ’’ ‘‘ฆา’’ติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุฯ อิตฺถิยนฺติ อิทนฺติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต อิตฺถิยนฺติ อิทํ ปทํฯ วณฺณวิเสสนํ สิยาติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต ‘อิยุวณฺณา’ติ อนุวตฺตนโต ‘อิตฺถิยํ อิวณฺณุวณฺณา’ติ เอวํ อิวณฺณุ วณฺณา ‘‘โฆ’’ติ สุตฺเต ‘อิตฺถิยํ อา’ติเอวํ อวณฺณสฺส จ วิเสสนํ ภเวยฺยฯ วณฺณวิเสสเน วิโรธมาห ‘เอวญฺเจ’จฺจาทิ, นามสฺสนฺเตติ อสมาสนิทฺเทเส ตฺววิโรธมาห- ‘พฺยาเส’จฺจาทิฯ สกฺกานามวิเสสนํ กาตุนฺติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ อิตฺถิยนฺติอาทินา วกฺขมานกฺกเมนฯ นามสฺส อนฺโต นามนฺโตติ สมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา สมาเส คุณีภูตสฺส นามสฺส อิตฺถิยนฺติ อิทํ วิเสสนํ กาตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย, วจนมนฺตเรนาติ ปาณินิยานมิว ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมานํ’’ติ (1-3-10) สุตฺตํ วินา, สมาสงฺขฺย เอเตสนฺติ สมสงฺขฺยกา, อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน–

‘‘อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานี โว, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ’’ (260)ฯ

อิจฺจาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

10. ปิตฺถิ

อิตฺถิยํ นามสฺสาติ จ, อนฺเต อิวณฺณุวณฺณาติ จ วุตฺเต เตสมา ธาราเธยฺยสมฺพนฺโธ อาเธยฺยสฺสาธาเร ปวตฺติํ วินา น สมฺภวตีติ อชฺฌาหารวเสน ‘วตฺตมานา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ อิวณฺณุ วณฺณาติ อเปกฺขิย‘วิเสสียนฺตี’ติ พหุวจนเมตํ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย นามนฺตีมินา สมฺพนฺเธ สติ‘วิเสสียตี’เตกตฺเตน ปริณมติฯ

11. ฆา

อิตฺถิยํ นามสฺสนฺเตติ จ วตฺตเตฯ เหฏฺฐา สพฺพตฺถ สญฺญิโน นิทฺทิสิย สญฺญาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา ตตฺถ วิย วิสุํ สญฺญิโน ปฐมมนิทฺเทเส อสนฺโต วิยาติ โทสเลสมาลมฺพิย โจทยติ นนฺหเจ’ตฺยาทินาฯ ตตฺถ เสโตติ วิชฺชมานสฺส สญฺญิโนฯ การิเยนาติ สญฺญาการิเยนฯ ปริหรติ ‘นายํ โทโส’ติอาทินาฯ ปจฺฉาวุตฺตมตฺเตนาติ ‘‘ฆา’’ติ สุตฺเต การิยิโน อาการสฺส ปจฺฉา วุตฺตมตฺเตนฯ นจาติ เอตฺถ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อปรมฺปิ กิญฺจิ วตฺตพฺพมนิยมรูปมตฺถีติ อตฺโถฯ อนิยมรูปมาจริยปฺปวตฺติโต สาเธตุมาห ‘อุภยถาปิ’จฺจาทิฯ

12. โคสฺยา

อาสทฺโท อาภิมุขฺเย, อนภิมุขมภิมุขํ กตฺวา ลปนํ กถนมาล ปนํ, ตสฺมิํ อาลปเน, อาลปนตฺเถ วิหิโต สีติ อตฺโถฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

สญฺญาธิกาโร สมตฺโตฯ

ปริภาสาธิการ

13. วิธิ

วจนารมฺภโยชนมาห–‘ยํ วิเสสนภาเวเน’จฺจาทิ, ยนฺติ อนิยเมน ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ (2-43) อาทีสุ อโตติอาทิกํ วิเสสนภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตํ ปรามสติ, เตนาติ วิเส สนตฺเตนุ-ปาทิยมาเนน ยํ สทฺทนิทฺทิฏฺเฐน อโตติอาทิเกน กรณภูเตน, ยถากถญฺจิตพฺพโตติ อาโท มชฺเฌ-นฺเต วา สพฺภาวโต เยนเกนจิ อากาเรน อเภโทปจาเรน อการาทิวิเสสนวโต นามาทิโน, ตทนฺตตฺถนฺติ ตํ อโตตฺยาทิ วิเสสนมนฺเต, นาโท น มชฺเฌ ยสฺส ตํ ตทนฺตํ, ตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ อญฺญปทตฺโถ, วตฺตายตฺตาติ วตฺตุโน อายตฺตา… อตฺตาวาตฺตโน วจเน ปธานนฺติ, ตสฺสาติ วตฺตุโน, สาติ วจนิจฺฉา, ปโยคานุสา เรนาติ ชินวจนานุสาเรน, อิตีติ การณตฺเถ นิปาโต, อิมินา การเณนาติ อตฺโถ, น สพฺพตฺถปฺปสงฺโคติ สํหิตาทิวิธิมฺหิ สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสงฺโค น โหติ, ตถาหิ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (1-26) เอตฺถ สโรติ วิเสสนภาเวน วจนิจฺฉาย สพฺภาเว สโรติ ตตฺรา’ทีนํ วิเสสนนฺติ ยถากถญฺจิสราทิสรมชฺฌสรนฺตานํ ตตฺราทีนํ โลปปฺปสงฺเค ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (1-13) สรนฺตสฺสปสงฺโค สิยา, น ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (1-13) อนฺตสฺส… ฉฏฺฐีนิทฺเทสาภาวา, ตถา สติ ‘ตตฺริเม’ติอาทิมฺหิ ‘อิเม’ติอาทินา วตฺตพฺพตา อาปชฺเชยฺยาติ ปโยคํ นานุสฏา นามสิยุนฺติ น สพฺพตฺถ ตทนฺต วิธิปฺปสงฺโค, ตถา ‘‘คติโพธา’’ (2-4) ทิสุตฺตาทิมฺหิปิ ‘คมยติ มาณวกํคามํ ตฺยาทิปฺปสงฺโคติอาทิ จ ยถาโยคมวคนฺตพฺพํ, วุตฺติยํ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ สุตฺโตทาหรณํ ทสฺสิตํ, ‘‘นรา นเร’’ติ ลกฺขิโยทาหรณํฯ

14. สตฺตธี

วจนผลมุปทสฺเสติ‘ยตฺเถ’จฺจาทินา, ยตฺถ ยสฺมิํ ‘‘สโร โลโป สเร’’ตฺยาทิเก สุตฺเต, สตฺตมิยาติ ‘สเร’ติอาทินา สตฺตมิยา, ยสฺสาติ สโรติอาทินา นิทฺทิฏฺฐสฺส, การิยํ โลปาทิ, สมฺพนฺธา วิเสสาติ สเรตฺยาโท โอปสิเลสิกมธิกรณํ, ตญฺโจปสิเลเส ภวมธิกรณํ ปุพฺพสฺส วา ปรํ สิยา ปรสฺส วา ปุพฺพนฺติ ปุพฺพปโรปสิ เลสสฺสาวิสิฏฺฐตฺตา ปุพฺพปรานํ สมฺพนฺธสฺส อวิเสสา, ปรสฺสาปีติ น เกวลํ ปุพฺพสฺเสว, สตีตฺยสฺมิํ อตฺเถ โชตนีเย สตฺตมี สํสตฺตมี สนฺตสทฺทสฺส สมาเทเสน, สตฺตญฺเจตฺยาทิวจนเมวํ สติ ฆฏเต, สนฺติ วา สนฺตสทฺทตฺเถ ปาทิ, สุตฺเต อวุตฺเตปิ วุตฺติยํ ‘นิทฺเทเส’ติ วจเน การณมาห-สตฺตญฺจา’ติอาทิ, นิทฺเทสมนฺตเรน สตฺตํ น สมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ, สตฺตมิยา นิทฺเทเส สติเยว ตํ สมฺพนฺธาย สตฺตาย สมฺภโว, อญฺญถา กิมญฺญนฺตสฺสา ปติฏฺฐาติ อธิปฺปาโย, ปุพฺพสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา กินฺนิสฺสาย ปุพฺพตฺตมิจฺจาห-‘สตฺตมิ’จฺจาทิ, ตนฺติ ‘‘สโร โลโป สเร’’ติ สุตฺตํ, อุการสฺสาติ ‘เวฬุ’อิจฺจตฺร อุการสฺส, ปุพฺพสฺส…เป.… กริตฺวา ตํมนสิกตญฺโจทนํ ทสฺเสตุมาห-‘ตมห’นฺติ จฺจาทิติ เอวเมตฺถ สาชฺฌาหาโร สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

ปุพฺพสฺสาติ สตฺตมี นิทฺทิฏฺฐโต ปุพฺพสฺส, อนนฺตรสฺสาติ อพฺยวหิตสฺส, วุตฺตํ กิญฺจิ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ, อยมธิปฺปาโย ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺสา’’ติ (1-1-66) ปาณินิยวจเน ‘‘ทิสิรยมุจฺจารณกฺริโย นิสทฺโทปฺยย มิห เนรนฺตริยํ โชเตติ, ตตฺถ‘นิรนฺตรํ ทิฏฺโฐ’ติ ปาทิสมาเส กเต ผุฏเมวานนฺตรมุจฺจาริเตตฺยมตฺโถ-วคมฺยเตติ ‘‘ปุพฺพสทฺทสฺส พฺยวหิเตปิ ปโยคทสฺสเน พฺยวหิเตปิ การิยํ ปปฺโปตี’’ติ ภสฺสการาทโย วณฺเณนฺติ, อิห ตาทิสวจนาภาเวน วณฺณาทิ พฺยวธาเนปิ สิยา’’ติ, สเรจฺจาทิปริหารวจเน-ธิปฺปาย มุพฺภาวยติ ‘ยทิปิ’จฺจาทินา, มถุราย ปาฏลิปุตฺตกสฺส จานฺตราเฬ คามาทีนํ สพฺภาวา พฺยวธาเนปิ ปุพฺพสทฺทสฺส ปวตฺติยา ทิฏฺฐนฺตมาห-‘มถุรา’ อิจฺจาทิ, ยสฺมา สเรติ โอปสิเลสิกาธาเร สตฺตมฺยนฺตํ ปทํ, ตสฺมา พฺยวธาเน สรโลโป น โหตีติ เอวํ สงฺเขปพฺยาขฺยาเนน วุตฺติย มตฺโถ เวทิตพฺโพ, น เกวลํ สเรติ เอตฺเถวาติ อาห- ‘การิเย’จฺจาทิ, โอปสิเลสิเกเยวาธาเร ภวตีติ เสโส, การณมาห-‘วตฺติจฺฉานฺหวิธานโต สทฺทสฺสา’ติ, วตฺตุโน ยา อิจฺฉา วจนิจฺฉา ตสฺสา อนุตูเลน วิธานโต อตฺถสฺส กถนโตติ อตฺโถ,เยน หิ ยมตฺถํ วตฺตาติธาตุมิจฺฉติ สตีปฺยภิธานสา มตฺถิเย น ตโต-ญฺญมตฺถํ สทฺโทภิทธาตีตฺยธิปฺปาโย, วตฺติจฺฉา วสาเย การณมาห’วตฺติจฺฉาปิ’จฺจาทิ, วตฺตุโน สุตฺตการสฺส อิจฺฉา วตฺติจฺฉา, กถมุปเทสโต วตฺติจฺฉา-วสียเต’ กถญฺจ สามตฺถิยโตติ อาสงฺกิย ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อโตเจตฺยาทิ, อโต วกฺขมานการณา อุปเทสโต วสียเตติ สมฺพนฺโธ, กินฺตํ การณ มิจฺจาห-‘ยสฺมา’อิจฺจาทิ, อนฺวยสทฺเทเนตฺถ คุรุปารมฺปริโย-ปเทโส วิวจฺฉิโต, ยสฺมา การณา อนฺวโย คุรุปารมฺปริโย ปเทโส คุรุกุลมุปคมฺม ปญฺหกรณาทินา อนฺวิจฺฉียเต คเวสียติ, อโต การณา คุรุปรมฺปรา คตอุปเทสโต วสียโตติ อตฺโถ, สามตฺถิยโต-วสายปฺปฏิปาทยิตุมาห- ‘สามตฺถิยมฺปิ’จฺจาทิ, สามตฺถิยมฺปิ วุจฺจเตติเสโส, ลฆุโนปาเยน สทฺทานมุปลกฺขเณ ปวตฺตีติ พฺยวหิตนิวตฺติยา วจนนฺตรก-รณมนุปนฺนํ , อุปปนฺนํ วจนนฺตรกรณํ, ตสฺส จ โอปสิเลสิกาธาร มนฺตเรน อญฺญถานุปปตฺติยา อาธารวิเสสปฺปฏิปฺปตฺตีติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ, อาธารนฺตเรจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สามตฺถิยํ วิภาเวติ, อาธารนฺตเรปีติ สพฺพตฺถ ปาโฐ ทิสฺสติ, ปสงฺคาภาวโต อตฺถนฺต-เรนาปิ อาธารนฺตเรปิ โอปสิเลสิกาธาเรปิ วจนนฺตรปฺปสงฺโค สิยาติ สมฺพนฺธสมฺภวา โอปสิเลสิกาธารนิสฺสยเนปิ อานิสํโส น ทิสฺสตีติ สมุจฺจยตฺเถนาปิ นตฺถิ ปโยชนนฺติ วชฺเชตพฺโพ ยมฺปิ สทฺโทติ, นนุ กิเมวํ วณฺณียเต ปุพฺพสฺเสเวติ วจน เมโวปสิเลสิกมธิกรณํ วิญฺญาปยติ… ตตฺเถว ปุพฺพปรตฺต สมฺภวาติ โยมญฺญเต, ตสฺเสสา กปฺปนา น สงฺคตาติ ทสฺเสตุมาห-‘ปุพฺพสฺสาติ’จฺจาทิ, อยุตฺตตฺเต การณมาห-‘สามีปิเกปิ ตสฺส สมฺภวา’ติ, ‘คงฺคายํ โฆโส’ติ วุตฺเต โฆโส คงฺคายํ ปุพฺโพ วา ปโร เวติ คมฺมมานตฺตา สามีปิเกปฺยธิกรเณ ปุพฺพปรตฺตสฺส สมฺภวาติ อตฺโถ, เอตาววุจฺจเตติ ปุพฺพสฺเสว โหติ น ปรสฺสาติ เอตฺตกเมว วุจฺจเต, ตถาจ วกฺขติ-‘กินฺต’นฺติอาทิ, อธิกํ พฺยวหิตนิวุตฺยาทิ น วุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, อาทิสทฺเทเนตฺถ ฉฏฺฐีปกปฺปนา คหิตา, ฉฏฺฐีปกปฺปนาปิ สามตฺติยา กตาติ สมฺพนฺโธ, ปกปฺปนํ ปกปฺปนาวิธานํ, เอวํ มญฺญเต ‘ปาณินิยา ‘‘ฉฏฺฐีฏฺฐาเนโยคา’’ตฺยโต (1-1-49) ‘‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺส’’ (1-1-66) ‘‘ตสฺมา ตฺยุตฺตรสฺส’’ อิติ (1-1-67) ปริภาสาสุตฺตทฺวเย ฉฏฺฐีคหณมนุวตฺติย ‘ตสฺมินฺติ นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺส ฉฏฺฐี’ ‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺส ฉฏฺฐี [นิทฺทิฏฺเฐ ปุพฺพสฺส ฉฏฺฐีติ ปุพฺพสฺส การิยิตฺตปฏิปาทนโยคฺโค ฉฏฺฐี ตพฺโพธกปเท ภวติตฺยตฺโถ, เอว ธุตฺตรสฺเสตุ วิฯ

อุชฺโชตฏีกา] ติ ฉฏฺฐีปกปฺปนํ ปฏิปาเทนฺติ ‘ยสฺมิํ สุตฺเต ฉฏฺฐีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ ฉฏฺฐีปกปฺปนายถา สิยา’ติ, อิธ ปน วจนนฺตราภาเวปิ ยตฺถ ฉฏฺฐีนิทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ สามตฺถิเยเนว ฉฏฺฐีปกปฺปนา สิทฺธา’ติ, สามตฺถิยมุปทสฺเสติ ‘สตฺตมีนิทฺเทเส’จฺจาทินา, อญฺญวิภตฺตินิทฺทิฏฺโฐปิ ปฏิปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, การิยโย คนฺติ การิยสมฺพนฺธํ, ยถา ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ เอตฺถานุวตฺตมานํ นิคฺคหีต’นฺติทํ ฉฏฺฐียนฺตํ วิญฺญายเต, กถํ วคฺเคเตสา สตฺตมฺยกตตฺถา ‘‘นิคฺคหีต’’นฺติ (1-38) ปุพฺพสุตฺเต กตตฺถตาย ปฐมา วิภตฺติยา ฉฏฺฐีวิภตฺติมฺปกปฺเปติ สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺเส’ติ ตเถตฺยวคนฺตพฺพํฯ เอตาว วุจฺจเตติ วุตฺเต อิทนฺติ น วิญฺญายเตติ อาห ‘กินฺต’นฺติอาทิ, ยทาหิจฺจาทินา ปริยายปสงฺคกฺกมํ ทสฺเสติฯ กิมิทมุจฺจเต ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ วจนนฺติ นนุ ปุพฺพปรานํ ยุคปทุปฺปตฺติย มาจริยวจนปฺปมาเณนาปฺปฏิปตฺติยํ วิชฺฌนตฺถํ วจนนฺติ กสฺมา โนจฺจ เตจฺจาห- ‘ยุคปทุปสิลิฏฺฐาน’นฺตฺยาทิ, ยุคปทุปสิลิฏฺฐานมสมฺภโวติ สมฺพนฺโธ, กุโตจฺจาห-‘อปรสฺสูปสิเลสิกสฺสาภาวโต’ติ, อโตติ ยุคปทุภินฺนมฺปตฺติยา อภาวโต, วจนํ ‘‘สโร โลปาสเร’’จฺจาทิกํ (1-26) สุตฺตํฯ

15. ปญฺจ

อวธิภาเวนาติ ‘อโต’จฺจาทินา อวธิตฺเตน, ยสฺสาติ โย อาทิโน, การิยนฺติ ‘ฏาเฏ’อาทิกํ, ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสสาติ ยถา- ‘คามา เทวทตฺโต’ติ วุตฺเต โส ตโต ปุพฺโพ ปโรเคติ วิญฺญายตีตฺยวธิภาวสฺส ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสโส, ตเถหาปิ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ (2-41) วุจฺจมาเน อโต ปุพฺเพสํ โยนํ อถวา ปเรสนฺติ ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวธิภาวสฺสาวิเสสาติ มญฺญเต, ปุเร วิยาตฺยเนน สตฺตมิยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ นิทฺเทสวจเน การณมติทิสติ, วุตฺติยํ ‘นรานเมเร’ติ เอตฺถ อปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติปรตฺตา ฏาเฏอาเทสานํ ปวตฺติํ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ เอตฺถ วณฺณยิสฺสาม, อถ กิมิมินา วจเนน นนุ ยโต ยตฺถ ปญฺจมี นิทฺเทโส ตตฺถ สพฺพตฺถ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ (1-21) ตฺยโต ‘ปโร’ตฺยนุวตฺเตตุํ สกฺกาติ ตสฺสานุวตฺติตสฺส โยนมิจฺจเนน สามานาธิกรณฺยา‘ปเรสํ โยนํ’ตฺยยมตฺโถ วิญฺญายเต, ตโต ปุพฺเพสํ ปสงฺโคเยว นตฺถีติ, เนตทตฺถิ, ปโรติ ตฺยนุวตฺตมานํ ‘อโต’ติ ปญฺจมฺยนฺเตน สมฺพชฺฌมานํ น โกจิ วาเรตา อตฺถีติ ปรโต-การโต ปุพฺเพสมฺปิ โยนํ ฏาเฏอาเทสา ปปฺโปนฺตีติ วจเนเนมินา ภวิตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุมาห-‘วจเน’จฺจาทิ, เอวญฺจรหิ ตเทโวทาหริตพฺพํ, กิํ ‘นรานเร’ ตฺยุทาหฏนฺติ เจ, เนสโทโส, อญฺญทตฺถํ การียมานมิหา-ปฺยตฺถวนฺตํ โหตีติ, ปุพฺพโก ปริหาโรติ พฺยว หิตนิวตฺติยา ปุพฺพสุตฺเต วุตฺโต ‘‘สเรโตปสิเลสิกาธาโร’’ติ ปริหาโร, น สมฺภวตีติ อิห สตฺตมิยา อภาวา น สมฺภวติ, วจนานนฺตรนฺติ ปาณินิยานํ นิทฺทิฏฺฐคฺคหณมิว พฺยวหิตนิวตฺติยา สุตฺตนฺตรํ, เต หิ ‘‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺสา’’ตฺเยตฺถ (1-1-67) นิทฺทิฏฺฐคฺคหณมนุวตฺติย เตน ปุพฺเพ วิย พฺยวหิตนิวตฺติมฺปฏิปาเทนฺติฯ อนนฺตเรติวจนา ปจฺจาสตฺติยา นิสฺสยนํ วิญฺญายเต, กตตฺถตายาติ วจนา ชาติยาตฺยาห- ‘ปจฺจาสตฺยา ชาติํ สนฺนิสฺสายา’ติ ชาติํ สนฺนิสฺสาย ปจฺจาสตฺยา กรณภูตาย นิวตฺติมาเหติ สมฺพนฺโธ, อิมินา ปจฺจาสตฺติ ญายพฺยาปนญายชาติปทตฺถพฺยตฺติปทตฺเถสุ ปจฺจาสตฺติญาโย ชาติปทตฺโถเจห นิสฺสียเตติ ทสฺเสติ, น หิ เกวลํ ชาติํ นิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหิ ยเทตฺถ ปจฺจาสตฺติญาโย น นิสฺสิโต, ตทา พฺยาปนญาเยน พฺยวหิเต จาพฺยวหิเต จาสชฺชตีติ ชาติยา นิสฺสยเน สตฺยปิ พฺยวหิเตปิ พฺยาปฺยมานา ชาติ เกน นิวารียเต นาปิ เกวลํ ปจฺจาสตฺตินฺนิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหฺยสติ ชาติสนฺนิสฺสเยน พฺยตฺตินิสฺสียเต, พฺยตฺติยญฺจ ปทตฺเถ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ ปจฺจาสตฺติ ญายนิสฺสยเนปฺยพฺยวหิตมฺปติ ยํ ลกฺขณํ ภินฺนํ ตทพฺยวหิเต ปวตฺตํ, ยมฺปน พฺยวหิตมฺปติ ภินฺนํ ลกฺขณํ, ตญฺจ วจนปฺปมาณโต มาภวตฺวสฺส พฺยตฺถตาติ พฺยวหิเตปิ ปวตฺตเต, ตสฺมา อุโภปิ นิสฺสาย นียาติฯ

วิสยทสฺสนปฺปสงฺเค วิสยิทสฺสนมตฺถพฺยตฺติการณนฺติ วากฺยนฺโตคธปทานมตฺถมฺปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา สมาสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘กโต’ตฺยาทิกมารทฺธํ, ชาติลกฺขโณติ อพฺยวหิตตฺตชาติสภาโว, ‘โอสธฺโย’ติ เอตฺถ สกาเร อการา ปรสฺส ธกาเรน พฺยวหิตสฺส โยสฺส วิยาวเสสานมฺปิ สพฺภาวโต วุตฺตํ-‘โยปฺปภุตีน’นฺติ, ชาติ สามญฺญํ, ยาวติ วิสเยติ ควาทิเก ยตฺตเก วิสเย, กามจารโต วิสย ปริสมตฺติยา ทิฏฺฐนฺตมาห-‘ตํ ยเถ’ติ, โภชเยตีติ เอตฺถ โภชเยอิตีติ ปทจฺเฉโท, กโตหิ ชาตฺยตฺโถ กสิโณติ ยสฺมา สกโล พฺราหฺมณ ชาติสงฺขาโต อตฺโถ ปริสมตฺโต, ตสฺมาติ อตฺโถ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘ยาว ทิฏฺฐมฺโภชเย’ติ วุตฺเต [วุตฺเตน (โปตฺถเก)] สนฺตาย สามญฺญวุตฺติ พฺราหฺมณสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา ปจฺเจกมฺโภชนกิริยา กตา นาม โหติ, ยโต กสิโณปิ ชาตฺยตฺโถ ปริสมตฺโต นามาติฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) สุตฺเต พฺยญฺชเนติ สตฺตมี ปุพฺพสฺส ทีฆาทิวิธิมฺหิ จริตตฺตา ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (1-34) เอตฺถ สรมฺหาติ ปญฺจมฺยก ตตฺถา, ตโต ปญฺจมีนิทฺเทสสฺส พลียตฺตํ, ตโต ‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส’’ ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ ทฺวินฺนํ ปรสฺส สมุฏฺฐาปเน ‘พฺยญฺชเน’ติ สตฺตมี ปรสฺส การิย โยคิตาย อตฺถโต วิภตฺติวิปริณาเมน ฉฏฺฐีภาเวน ปริณมตี… ทฺวินฺนํ สุตฺตานํ วิปฺปฏิเสเธ ปรสฺส พลี ยตฺตาวาติ เอตาทิสสามตฺถิยสพฺภาวโต วุตฺตํ-‘ฉฏฺฐีปกปฺปนาปิ ปุเรวิย สามตฺถิยา’ติฯ

16. อาทิสฺส

กิญฺจิ อนฺตสฺส สมฺปตฺตนฺติ ยํ ฏานุพนฺธมเนกวณฺณํ น โหติ, ตํ ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺเส’’ (1-17) ตฺยนฺตสฺส ปตฺตํ, กิญฺจิ สพฺพสฺเสติ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเสติ’’ (1-19) ฏานุพนฺธมเนกวณฺณญฺจ การิยํ สพฺพสฺส ปตฺตํฯ ยทนฺตภาวิการิยํตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘ฉฏฺฐียนฺตสฺเส’ตีมสฺสาปวาโท ยํ โยโคติ ทสฺเสติ, ตสฺสายม ปวาโท โหตุ ฏานุพนฺธาทิการิยํ กถนฺติ อาห-‘ฏานุพนฺเธ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธาติ อปวาทวิปฺปฏิเสธา, ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺเส’ติ หิ อุสฺสคฺโค, ตสฺสาปวาทา ‘‘อาทิสฺส’’ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺเยเต, ‘‘อาทิสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เตรสา’ติ, ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เอสุ, อเนนา’ติ, อิโหภยมฺปปฺโปติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ (2-41) ‘‘นรานเร’’ ‘‘อเตน’’ (2-108) ‘‘ชเนนา’’ติ (ตตฺถ) ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตีทมฺปวตฺตตีติ เตสมปวาทานํ วิปฺปฏิเสธา สพฺพาเทโส ภวติฯ ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ ทสสทฺเท-นฺตสฺส ปตฺโตปิ ตทปวาทตฺตา ‘‘อาทิสฺสา’’ติอาทิภูตสฺส ทการสฺส โหตีติ อาห ‘ทการสฺสโร’ติฯ

17. ฉฏฺฐี

โกตฺโถนฺต สทฺทสฺเสจฺจาห-‘อนฺโตวสาน’มิจฺจาทิ, ‘‘วณฺณสฺสนฺตสฺส’’ติ (1-1-52) สุตฺเต วณฺณคฺคหณมนฺตวิเสสนาโยปทิฏฺฐํ ปาณินินา-อนฺตสฺส ปทสฺส วากฺยสฺส วา มาภวี’ติ, อิห ตฺวนตฺถกํ วณฺณคฺคหณํ พฺยวจฺเฉชฺชาภาวาติ ทสฺเสตุมาห-‘โส เจ’ ตฺยาทิ, นนุ พฺรหฺมสฺสาติ วิเสสนตฺเถน วตฺตุมิจฺฉิโต มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺโฐ นามาติ ‘‘พฺรหฺมสฺสุ วา’’ติ (2-194) อุอาเทโส ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ อนฺตพฺรหฺมสทฺทสฺส ปปฺโปติ, ตถา สติ ‘น หิ ฉฏฺฐี นิทฺทิฏฺฐสฺส อนฺตํ ปทํ วากฺยํ วา สมฺภวตี’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ, วุจฺจเต- น วิเสสนตฺเถนากฺเขปมตฺเตน มหาพฺรหฺมสทฺโท ฉฏฺฐี นิทฺทิฏฺโฐ นาม ภวตีติ น พฺรหฺมสทฺทสฺส สพฺพสฺสาเทสปฺปสงฺโค, มหาพฺรหฺมสทฺเท วา พฺรหฺมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสานฺตสฺส อุตฺตํ วิธียเตฯ

18. วานุ

‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺเส’’ตฺยเนเนวาวิเสเสน วานุพนฺธการิเยปฺยนฺตสฺส สิทฺเธ กิมตฺโถยมารมฺโภตฺยาสงฺกิย ฏานุพนฺธาตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘พาธกพาธนตฺโถ-ยมารมฺโภ’ติ-วทติ, ตถาหิ ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺเส’’ตฺยสฺส พาธโก ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ติ, ตสฺส จ ‘‘วานุพนฺโธ’’ตฺยยํ โยโค พาธโกติ พาธกพาธนตฺโถ สมฺปชฺชเต, อปอิจฺจยมุปสคฺโค วชฺชเน นีวารเณ, ปนยเน วา วตฺตเตติ อโปทฺยนฺเต อุสฺสคฺคลกฺขณานิ วชฺชียนฺเต นีวารียนฺเต อปนียนฺเต เนเนตฺยปวาโท, สุตฺเตกเทเสน สุตฺตเมโวปลกฺขิตนฺติ อนฺตสฺส‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’ติ สุตฺตสฺส อปวาโท อนฺตาปวาโท, อุสฺสชฺชเต นิวตฺตียตฺยปวาเทเนตฺยุสฺสคฺโค, อุสฺสคฺคาปวาทกฺกโม ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพ ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตทปวาทา ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส’’ ‘‘อุกานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรา นมนฺตา ปโร’’ติ, ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺยุสฺสคฺโค, ตท ปวาทา ‘‘วานุพนฺโธ’’ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ติฯ

19. ฏานุ

ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺเสจฺจาทินา วจนารมฺภปฺปโยชนาขฺยาเนนานฺตาเทสาปวาโท ยํ โยโคติ พฺรวีติ, ปจฺเจกมภิสมฺพนฺโธติ โส ฏการานุพนฺโธ จาเทโสติอาทินา, กสฺส สพฺพสฺส ภวติจฺจาห-‘ฉฏฺฐี นิทฺทิฏฺฐสฺเส’จฺจาทิ, นนุ จ เฏอาเทโสปฺยเนกวณฺโณเอว ทฺวิวณฺณสมุทายตฺตาตฺยาสงฺกิยาห-‘อุปลกฺขิเย’จฺจาทิ, อนุพธฺยเต ปโยเค อสุยฺยมาเนปิ ปโยชนวเสนานุสรียตีตฺยนุพนฺโธ, อุปเทเส เยโวปลกฺขิย นิวตฺตเตตฺยเนเนตํ ทสฺเสติ ‘อุจฺจาริตวินาสิโนนุพนฺธา’ติ, อุปเทเส ปฐมุจฺจารเณฯ

20. ญกา

อาทฺยนฺตาติ วุตฺเต กถมวยวาตฺยยมตฺโถ ลพฺภตี ตฺยาห-‘อาทฺยนฺตสทฺทานมิ’จฺจาทิ, อาทฺยนฺตสทฺทานํ นิยตวยววาจิตฺตา อวยวสฺส จาวยวินามนฺตเรนา สมฺภวโต สามตฺถิยาวยวี ลกฺขียติ, ฉฏฺฐิยาตฺยนุวุตฺติโต วาวยวาวยวิสมฺพนฺเธสา ฉฏฺฐี, ตาย นิทฺทิฏฺฐสฺสาตฺยยมตฺโถ วิญฺญายเตติ วุตฺติยํ-‘ฉฏฺฐีนิทฺทิฏฺฐสฺสา’ติ (วุตฺตํ), เตเนว ปจฺจยวิธิมฺหิ กูปฺปจฺจยาทโย น โทสา ภวนฺตีติ, อโตเยวาติ ตทวยวาจิตฺตโตเยว, ตคฺคหเณเนติ อวยวคฺคหเณน, กตากตปฺปสงฺคิตฺตาติ โอตฺเต กเตปิ อกเตปิ วุกาคมสฺส ปสงฺคโต, ภูยตฺตตฺตา หิ โอตฺตสฺส ภูคฺคหเณ สติ กเตปิ โอตฺเต วุกาคเมน ภวิตพฺพมกเตปิ ตโตว ‘‘กตากตปฺป สงฺคี โย วิธิ สนิจฺโจ’’ติ นิจฺจตฺตา โอตฺตํ พาธิตฺวา วุกาคโม โหติ, อถ วุกาคเม ปจฺฉา เตน น ภวิตพฺพนฺติ อาห-‘อนฺตาวยเว’จฺจาทิฯ

21. มานุพนฺโธ

ยทินิทฺธารเณ ฉฏฺฐี อนฺตสฺสาวิเสสิตตฺตา อวิเสเสน ยโต กุโตจิ อนฺตโต พานุพนฺโธ ปโร สิยา, น หิ ทุติยํ สรคฺคหณมตฺถิ, เยนานฺโต วิเสสียเตจฺจาห-‘นิทฺธารณ’มิจฺจาทิ, การณมาห-‘สุตตฺตา’ติ, ‘สราน’นฺติ สุตตฺตาติ อตฺโถ, เตน ‘‘สุตานุมิเตสุสุตสมฺพนฺโธพลวา’’ติ รุนฺธตีเตตฺถธการสฺสา นุมิตสฺส มํ น โหตีติ ทีเปติ, สมาน ชาติยสฺเสว โลเก นิทฺธารณปฺปตีติ โหติจฺจาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ยถา’กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา’ติ วุตฺเต อวิเสสิตตฺเตปิ กณฺหาย กณฺหาคาวีเยว ปตียเต, ตเถหาปิ สรานํ มชฺเฌ อนฺตาตฺยนฺตตฺเตน นิทฺธาริยมาโน สมานชาติโย สโรเยว ปตียเต, เตน สรานํ เยวานฺตาปโร ภวิสฺสตีติ ภาโว, วิเสสนตฺโตติ ‘‘ญิลตสฺเส’’ติ (5-163) สุตฺเต อสฺสาติ วุตฺเต อยเมเวติ นิยมาภาวา ยสฺสกสฺสจิ อการสฺส ญิปฺปตฺติ, เตนานิฏฺฐปฺปตฺตีติ ลานุสงฺคิสฺเสว อสฺสาติ ลสฺส ยํ วิเสสนตฺตํ ตํ อตฺโถ ปโยชนมสฺส ‘‘กตฺตริโล’’ติ (5-18) ลการสฺสาติ วิเสสนตฺโถ ลกาโร, อิเธวาติ อิมสฺมิํ ‘‘มานุพนฺโธ’’ติอาทิสุตฺเตเยวฯ

22. วิปฺปฏิ

ปโรติ วตฺตเต, โส จาญฺญาธิกฺยอิฏฺฐาทฺยเนกตฺโถปิ อิธ อิฏฺฐ วาจี ทฏฺฐพฺโพ, กมฺมพฺยติหาเรฆณิติ กมฺมพฺยติหาโร กิริยาปริวตฺตนํ ภาววิเสโส ตสฺมิํ ‘ภาวการเกสฺวฆณฺฆกา’’ติ (5-44) สามญฺเญน วิหิตตฺตา วิปฺปฏิเสธนนฺติ อตฺเถ ฆณิ วิปฺปฏี เสโธ, เตนาห-‘สามญฺเญ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส อตฺถมาห-‘อญฺญมญฺญปฏิเสโธ’ติ, สํสิทฺธิยํ วตฺตมาโนปิ สิธิ อุปสคฺคสมฺพนฺเธ นาตฺถนฺตเรปิ โหตีติ อญฺญมญฺญวิโรโธตฺยตฺโถ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส โลเก วิโรธวาจิตฺเตน ปสิทฺธตฺตมาห ‘ตถา หิ’จฺจาทินา, กถมฺปน ปมาณภูตสฺสาจริยสฺส วจเนสุ อญฺญมญฺญวิโรโธ สมฺภวตีจฺจาสงฺกิย อุภินฺนํ สาวกาสตฺเต สติ สมฺภวติ นาญฺญถาติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทิ วุตฺติคนฺโถ ปวตฺโตติ วตฺตุํ ‘โสจา’ติอาทิมาห อญฺญมญฺญานชฺฌาสิเตติ อญฺญมญฺเญนานกฺกนฺเต อปริคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติ, อนุภยตาคินีติ โย วิสเยกเทโส อุภยนฺน ภชเต ตสฺมิํ อนุภยภาคินิ วิสเยกเทเส, สามญฺญวิสโย ทฺวินฺนํ วิธีนํ สาธารโณ วิสโย, ตตฺถ ปวตฺติปฺปสงฺเค สติ โสจ วิปฺปฏิเสโธ ชายตีติ สมฺพนฺโธ, อิมินา วิปฺปฏิเสธสฺส วิสโย ปวตฺติปฺปสงฺโค วิสยวิสยีนมเภเทน สุตฺเต ‘วิปฺปฏิเสโธ’ติวุตฺโตติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทินา วุตฺติคนฺโถ รจิโตติ ทีเปติ, ปโร โหตี ติวิธิทสฺสิโตติ อิมินา ยทิ นิยโม-พฺภูปคโต สิยา, ตทา ‘ปโรวโหตี’ติ วเทยฺยาติ ทสฺเสติ, ปาณินิยา หิ ชาติยํ ปทตฺเถ สกิเมว ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ จริตตฺถตฺตา วิสยนฺตเร ทฺวินฺนมฺปิ ลกฺขณานมปฺปวตฺติยํ ปรํ ปจฺฉิมํ การิยนฺติ วิธฺยตฺถมิทํ วจนํ, พฺยตฺติยนฺตุ ปทตฺเถ ลตฺวาทีนมิว ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถนฺติ ปฏิปนฺนา, อิธ ปน ชาติยํ พฺยตฺติยญฺจ ทฺวินฺนมฺปิ สุตฺตานมปฺปวตฺติยเมว วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถมฺปีติ ปฏิปาเทตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, กามจารโต ปริสมาปียเตติ สมฺพนฺโธ, กามโต ปริสมาปนญฺเจติสฺสา สพฺพสฺมิํ อตฺตโน โคจเร อวิจฺเฉทพฺยาปเนน ปวตฺติสพฺภาวโตฯ กถมฺปเนกสฺสาปิ ปวตฺติ น ภเวยฺยาตฺยาสงฺกิย การณมาห‘อุภยมฺปิ’จฺจาทิ, หิสทฺโท ยสฺมาตฺเถ, ยสฺมา อุภยมฺปิทมาจริยวจนํ, ตโตเยว ปมาณํ, อภิมตการิยวิธาเน ลิงฺคภาเวน สทฺทิกานุมตตฺตา(เตสํ) วิธีนํ วิธายกญฺจ ตสฺมาติ อตฺโถฯ ปมาณตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปตฺติยํ การณมาห-‘อนุภยภาคิมฺหิ’จฺจาทิ, ยโต ลทฺธาวกาสา ตโต สมานพลาติ, อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, วิรุทฺธาจาติ เอตฺถ อิติสทฺทํ ทตฺวา ‘อนุภยภาคิมฺหิ…เป.… วิรุทฺธาจาติ ทฺวินฺนํ วจนานํ ปมาณตฺตา อุภินฺนมฺปิ อปฺปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ สมานพลานํ ทฺวินฺนํ โลเกปิ วิโรธิตฺตํ เอกกฺขเณเยว อุภินฺนมฺปิ การิเย อปฺปวตฺติ จ ทิสฺสตีติ ทิฏฺฐนฺตมาห ‘โลเกเจ’ตฺยาทิ, เอตฺถ จ เปสฺสสฺส (อ)วิโรธตฺถิโน การิเย อปฺปวตฺติริว [อปฺปวตฺติเยว (โปตฺถเก)] สมานพลาน มุภินฺนํ วจนานํ การิเย อปฺปวตฺตีติ สุเขโน ปมาสํสนฺทนํ วิญฺญาตพฺพํฯ

ชาติปกฺเขเยว ภสฺสกาเรน ทฺวินฺนํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ ‘ลตฺวาทีนมิว’ ปริยายปฺปสงฺโค วณฺณิโต, ตสฺสายุตฺตตฺตมุปทสฺเสนฺโต อาห ‘นจาปิ’จฺจาทิ, ภินฺนวิสยตฺตาติ ทฺวินฺนํ วิธีนํ ภินฺนวิสยตฺตาฯ

อภินฺนวิสยตฺเต หิ ปริยายกปฺปนา ยุตฺติมตี, อโตจ ลตฺวาทีนมภินฺนวิสยตฺตมฺปฏิปาทยิตุมาห- ‘ลตฺวาทโย หิ’จฺจาทิ, อนวยเวเนติ ธาตุ มตฺตโต วิธาเนนาวยวพฺยติเรกสพฺภาวโต สพฺพธาตุปริคฺคเหน, ยตฺถ ยสฺมิํ ธาตฺวตฺเถกเทเส ปวตฺตา สมานา ปวตฺตา สนฺโต ลทฺธาวกาสา สิยุํ ตสฺเสกเทสสฺส ปริหาเรนาปิ ปริจฺจาเคนาปิ น วิธียนฺเตติ สมฺพนฺโธ, ลตฺวาทีน เมกกฺขเณ อสมฺภวา เอกสฺมิํ กเต สตีตรวจนาน มานตฺถกฺยปฺปสงฺคาจ ปริยาเยน ภวนฺตีติ ยนฺตํ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิหาติ อิมสฺมิํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ, อิห ตถาภาวสฺส การณมาห-‘สาวกา…เป.… วจน’นฺติ, ตตฺถาติ ยุคปทิปฺปตฺติยํฯ ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘ปุนปฺปสงฺควิชานนา สิทฺธํ, วิปฺปฏิเสเธ ยํ พาธิตํ ตมฺพาธิตเมวา’’ตีมาสมุภินฺนํ ปริภาสนมฺปวตฺติํ ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ปรสฺมิํ เจ’ตฺยาทิ, ปรสฺมินฺติ อิฏฺเฐ, ปริภาสนมฺปน อยมตฺโถ ‘ปุนปฺปสงฺควิชานนาติ ทฺวินฺนํ สุตฺตานเมกตฺถปฺป สงฺคสงฺขาเต วิปฺปฏิเสเธ สติปรมิฏฺฐํ ปฐมํ โหติ, โหนฺเตน เตน ยทีตรสฺส นิมิตฺโตปฆาโต น กโต ตทา ตสฺสาปิ ปุนปฺปสงฺโค ตสฺส วิชานนา สิทฺธนฺติ, วิปฺปฏิเสเธ ยถาวุตฺเต สติ ปฐมํ โหนฺเตน ยํ สุตฺตํ พาธิตํ ตสฺส ปุนปฺปวตฺติยา ยทิ นิมิตฺตํ นตฺถิ ตํ พาธิตเมเว’ติฯ พฺยตฺติยมฺปิ วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘พฺยตฺติย’มิจฺจาทิ, เอวํ มญฺญเต ‘พฺยตฺติยํ ปฏิลกฺขิยํลกฺขณปฺปวตฺติยํ ทฺวินฺนํ สาธารณํ ฐานมฺปติ ยานิ วจนานิ ภินฺนานิ เตสมฺปิ นิรวกาสตฺเตน ตุลฺยพลตฺตา ทฺวินฺนมฺปฏิปตฺติเยวสิยา, นตุ ปริยายปฺปสงฺโค’ติฯ พฺยตฺติยมฺปิ ยถาวุตฺตานํ ปริภาสานํ ปวตฺติ วุตฺตวิธิเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘ปริภาสานมฺปิ’จฺจาทิมาหฯ

ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห’’จฺจาทีนํ ลกฺขณานเมกเมกตฺเถปิ วตฺตมาเนติ อนฺติ, วตฺตมาเน สิ ถ อิจฺจาทีนํ วากฺเยกเทสานํ คจฺฉติจฺจาโท คจฺฉ สิจฺจาโท จ ลกฺขิเย สกิมฺปวตฺติยา สพฺพสฺมิํ สเก วิสเย ปฐม มชฺฌิมปุริเสกวจนชาติ ปริสมตฺตาติ จริตตฺถตฺตา ตุมฺเห คจฺฉถาติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวินฺนํ ปุริสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, พฺยตฺติยมฺปิ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณานิ ภิชฺชนฺตีติ สาธารณํ ฐานํ ปติภินฺเนหิ ลกฺขเณหิ ทฺวินฺนมฺเปกตฺเถ-กกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, ตถา วุตฺตนเยเนว ติณฺณํ ปุริสานเมกกฺขเณ ปวตฺติยนฺติ สพฺพถา อปฺปวตฺติยํ สมฺปตฺตายํ วจนมิทํ, ปโร โหตีติ มชฺฌิมุตฺตมํ ภวตีติ อธิปฺปาเยน ‘ยเถ’จฺจาทินา วุตฺตํ วุตฺติคนฺถมฺปญฺหมุเขนา หริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘กฺวปนา’ติอาทิมาห, เนทมุทาหรณมมฺหํ มนํ โภเสติ-ยโต วิปฺปฏิเสธวิสยเมเวทํ น โหติ, กุโต ยโต ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุตีนํ วตฺตมาเนติ อนฺติจฺจาทีหิ วากฺเยกเทเสหิ นิทฺทิฏฺฐานเมว ปุพฺพปรจฺฉกฺกานํ ปุริสวจนวิเสสวิธายเกน ‘‘ปุพฺพปรจฺฉกฺกาน เมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺห เสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปฐมา’’ (6-14) ตีมินา วากฺยาวยเวน ตุมฺหามฺหเสเสสุ ปยุชฺชมาเนสุ อปฺปยุชฺชมาเนสุ วา ยถากฺกมํ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานญฺจ มชฺฌิมุตฺตมปฐมานํ ปจฺเจกํ ทฺเวทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ภวนฺตีติ ‘คจฺฉถ คจฺฉามา’ติ เอตฺถ เอกกฺขเณ ปวตฺติเยว นตฺถิ, ทฺวินฺนมฺปน สาวกาสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติเยว หิ วิปฺปฏิเสโธติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน วิปฺปฏิเสธปฺปกปฺปนาปิ สกฺกา กาตุนฺตีทมุทาหฏํ สิยาติ ทฏฺฐพฺพํ, อิมิสฺสา ปน ปริภาสาย นิรากุลปฺปวตฺติ ‘‘อาทิสฺสา’’ ตีมิสฺสา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, กตากตปฺปสงฺคี โย วิธิ, โส นิจฺโจ, โยตฺวกเตเยวายมนิจฺโจติ วุตฺตนิจฺจานิจฺเจสุ อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสุ จาตุลฺยพลตฺตา นาสฺส โยคสฺส พฺยาปาโร, ตถาหิ นิจฺจานิจฺเจสุ นิจฺจเมว พลวนฺติ นิจฺจานิจฺจานมตุลฺยพลตา, อนฺตรงฺคพหิรงฺคปฺปการ(มฺปน) อุปริ ‘‘โลโป’’ติ (1-39) สุตฺเต ปกาสิสฺสามฯ

23. สงฺเกโต

วจนารมฺภสฺส ผลมาห-‘อนุพนฺโธติ ยํ วุตฺตํ’ตฺยาทิ, วุตฺติยํ ‘‘โยนวยวภูโต สงฺเกโต’’ติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ ‘‘ภาสิสฺสํ มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ สทฺทลกฺขณา ภิธานปฺปกรณโต สทฺทสฺสานวยวภูโตติ วิญฺญายเตติ ทสฺเสตุมาห-‘กสฺส’ตฺยาทิลฺตุปฺปจฺจเย ลกาโร อุทาหรณํ, ปกติยาทิ สมุทายสฺสาติอาทิวากฺยสฺส สาปฺปายมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิ วุตฺตํ, เกจิ สทฺทสตฺถการาติ ปาณินิํ สนฺธายาห, วจนนฺติ ‘‘ตสฺส โลโป’’ติ (1-3-9) วจนํ, ปโยคาสมวายิตาติ กตฺตาอิจฺจาทิปฺปโยเค อสมวายิตา อปฺปโยคิตาติ อธิปฺปาโย, เอวมฺปิสฺส โลโป วเสโย… อนุปุพฺโพ พนฺธิวินาสตฺโถติ อาหุ อุจฺจาริตปธํสิตฺตา อนุพนฺธฺยเต วินสฺสเตตฺยนุพนฺโธติ อิมาย สทฺท พฺยุปฺปตฺติยาวเสนฯ

24. วณฺณ

‘อเตนา’ติ (2-108) เอตฺถ อโตติ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทโส วา สิยา รสฺสชาตินิทฺเทโส วา สกลนิสฺสยพฺยาปี อตฺถชาติ นิทฺเทโสวา, ตตฺถ รสฺสพฺยตฺตินิทฺเทเส สติ พุทฺธสิทฺธาทีสุ ยตฺถกตฺถจิ อกาโร คยฺหเตติ เนฏฺฐปฺปสิทฺธิ… เกสญฺจิ อสิชฺฌนโต, รสฺส ชาตินิทฺเทเส ปน พุทฺธสิทฺธาทิสพฺพาการนฺตานํ ลกฺขณิกควาทฺยกา รนฺตานญฺจากาโร คยฺหตีติ สพฺพถา อิฏฺฐปฺปสิทฺธิ, นาญฺโญ ทีโฆ พฺยตฺตนฺตรตฺตาติ นานิฏฺฐปฺปตฺติ อาการโต นาสฺเสนาภาวา, ตสฺมา อโตติ รสฺสชาตินิทฺเทเส นิสฺสิเต สพฺพมิทมิฏฺฐํ นิปฺผชฺชตีติ นาตฺถชาติ นิสฺสียเต, น รสฺสพฺยตฺติจ, ‘‘ยุวณฺณานเม โอลุตฺตา’’ติ (1-29) อาทีสุ ปน รสฺสพฺยตฺติยา รสฺสชาติยา วา นิทฺเทเส ‘ตสฺเสทํ โนเปติ’จฺจาทีสุ เอโออาทิกมิฏฺฐํ กตฺถจิ ภเวยฺย, น สพฺพตฺถ, สพฺพตฺถ วา ภเวยฺย ‘วาเตริตํ สโมนา’ติอาทีสุ พฺยตฺตนฺต รตฺตา, ตสฺมา สพฺพถา อิฏฺฐปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, อถวา วณฺณุจฺจารณมฺปติ เกสญฺจิ วณฺณุปฺปตฺติฏฺฐานานํ อุจฺจนีจตทุภย สํหารวเสน วณฺณวิเสสุปฺปตฺติ ทสฺสนโต เตสํ วเสน รสฺส พฺยตฺตินิทฺเทเส รสฺสชาตินิทฺเทเส วา วุตฺตนเยน อิฏฺฐานิฏฺฐปฺปตฺติยํ สพฺพถา สพฺพถา อิฏฺฐปฺปสิทฺธิยา อิตฺตชาตฺยาทิ นิสฺสียเต, ตตฺถ วณฺณ ปเรน สวณฺณคฺคหณํ นิยมิตุํ วจนมิทมารทฺธนฺติ ‘สพฺพตฺเถวา’ติอาทินา วจนารมฺภผลมาห, สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมิํเยว สุตฺตปฺปเทเสฯ นนุ สยญฺจาติ วุตฺเตปิ ปริยตฺตํ, น หฺยญฺญํ รูปา สยมตฺถิ, อญฺญํ วา (สย)โต รูปนฺติ สิทฺเธปฺเยวํ สติ อตฺเถตฺถ ปโร โกจิ วิเสโสติ ญาเปตุํ สญฺจ รูป’นฺติ วุตฺติกาโร อาหาติ สมฺพนฺโธ, รูปสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา ‘สญฺจ รูป’นฺติ วุตฺติยํ นิทฺทิสียมานตฺตา จ รูปนฺติ วิญฺญายตีติ ‘สญฺจ คยฺหตี’ติ วุตฺตํ, สํรูปคฺคหณายาปิสทฺทํ กโรโต-ธิปฺปาโย-ยนฺติ วตฺตุมาห-‘อญฺญเถ’จฺจาทิ, อญฺญถาติ อญฺเญนปฺปกาเรน สํรูปคฺคหณาย อปิสทฺทาภาเวติ อธิปฺปาโย, อญฺญปทตฺเถติ อญฺญปทตฺถ สมาสวิสเย, คุณีภูตสฺสาติ อปฺปธานภูตสฺสากาเร การาทิโน, สมาเสน วุตฺตตฺตา ปธานตู ตตฺเตปิ คุโณ ภวติ อญฺญปทตฺโถ-กาเรการาทิ วิธาย กตฺตา, วิธียมาโน สวณฺโณว ปธานํ… อิทมตฺถิตาย ตปฺปวตฺติยาติฯ

นนุ วุตฺติยมปิสทฺทสฺสาตฺถํ วทตา สยญฺเจติ วตฺตพฺพํ, ‘‘ตถา สยมตฺตนี’’ติ นิฆณฺฑุโต สยญฺจ-ตฺตากาเรการาทิญฺจ คยฺหตีตฺยมตฺโถ สมฺภาวียตีติ โจทนมฺปนสิ นิธาย ‘สญฺจ รูป’นฺติ วทนฺโต สาธิปฺปายารุฬฺหํ กิญฺจิ อตฺถวิเสสํ ปกาเสตุํ ตเถวาหาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ-‘สยญฺเจ’ตฺยาทิ, ‘‘ธนญฺญาตีสุ สํสทฺโท, ตถาตฺตตฺตนิเยสุปี’’ติ นิฆณฺฑุวจนโต ‘ส’นฺติ อตฺตาปิ คยฺหติ, โก โส สทฺทรูปํ สาธารณํ, ‘ส’นฺติ อตฺตนิยมฺปิ, กินฺตํ สทฺทาน มสาธารณํ สทฺทรูปํ, ตถา สติ อตฺตนิยํ รูปํ นามาตฺตสงฺขาตสทฺทสมฺพนฺธีติ อาห-‘สํรูปํ สทฺทานมสาธารณํ รูป’นฺติ, เอตญฺจ อิทนฺตีมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อสาธารณนฺติ อสาธารณํ สทฺทรูปํ, สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนสฺส สาตฺถกตาย อสาธารณนฺติ รูปํ วิเสสตา สาธารณสฺสาปิ สมฺภโว วุตฺโตเยว นามาติ อาห-‘ทุวิธํ หิ’จฺจาทิ, กินฺตํ สาธารณมสาธารณญฺจรูปนฺติ สามญฺเญน รูปํ นิทฺทิสิตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, ตตฺถาติ นิทฺธารเณ สตฺตมี, สทฺทานนฺติ สาตฺถกนิรตฺถกานํ เยสํเกสญฺจิ สทฺทานํ, ตํตํ สทฺทตฺตาทีหิ เตสํเตสํ พุทฺธ ออิอาทีนํ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, อุภยตฺถ อาทิสทฺเทน อตฺโถ สงฺคหิโต, เตน สาธารณํ สทฺทรูปมตฺถรูปํ ตถา-สาธารณนฺติ จตุพฺพิธํ สํรูปนฺติ ทสฺเสติ, จตูสุปิ เจเตสฺวสาธารณสฺส สทฺทรูปสฺเสโวปานํ ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถา’ติอาทิ, สาธารณรูปพฺยุทาเสนาติ สาธารณรูปสฺส ปริจฺจาเคน, อุปาทิยนฺโต รูปเมว สทฺทสฺสสํ, นาตฺโถติ จ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ, จ สทฺโท ปเนตฺถ ‘อิทํ ทสฺเสตี’ติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สมุจฺจิโนติ, อสาธารณสฺเสโวปาทิยเน การณมาห-‘ตนฺต’มิจฺจาทิ, อิตรนฺติ เย สํเกสญฺจิ สทฺทานํ สทฺทตฺตาทิ, ปรสฺสาปีติ อญฺญสฺส ยสฺสกสฺสจิ สทฺทสฺสาปิ, อิติ อิทํ, ปติตํ ปสิทฺธํ, เอตฺถ ปน อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา อิทํ ยถาวุตฺตํ ปสิทฺธํ ตสฺมา ปุพฺพาจริยปรมฺปรายาคโต ปเทสโต อุปาทิยนฺโตติ ปกตํ, สํสทฺทวิเสสนสามตฺถิเยน อสาธารณรูโปปาทิยเนปิ อสาธารณํ สทฺทรูปเมโวปาทียติ นาสาธารณมตฺถรูปํ… อิมินา วกฺขมานการณตา [ตาย (โปตฺถเก)] วเสนาติ อาห-‘สทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อาสนฺนํ…สทฺทโต สทฺทภาวสา นญฺญตฺตา, วิปริยยโตติ วิปริยาเสน อนาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ, จกฺขุวิสโยปิ หิ อตฺโถ กถํ โสตวิสยสทฺทสฺส น อาสนฺโน สํรูปมฺภวิตุมรหตีติ, การณนฺตรมาห-‘อเหยฺยตฺตาจา’ติอาทิ, อเหยฺยตฺตาติ อปริจฺจชนียตฺตา, อิทมฺปิ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเต การณวจนํ, ตํ สทฺทรูปํ, นิจฺจสมฺพนฺธีติ นิรนฺตรสํโยคี, วิปริยยโตติ เหยฺยตฺตา, ตถาหิจฺจาทินา อตฺถสฺส เหยฺยตฺตํ โพเธติ, อปรํ การณมาห-‘อสาธารณญฺจ รูปํ’ตฺยาทินา, สาธารโณ ปริยาย สทฺทานํ, ปจฺเจตพฺพตฺตาติ วิญฺญาตพฺพตฺตา, อิทานิ การณตฺตยํ สโมธาเนตฺวา อิเมหิ การเณหิ รูปเมว สทฺทสฺส สํนาม, นาตฺโถติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ตเทว’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตเทวนฺติ ยสฺมา เอวํ, ตํ ตสฺมาติ อตฺโถ, สรูปปฺปธาเนติ ‘‘โคสฺสา วง’’ (1-32) ตฺยาโท โคสฺสาตฺยาทิเก สรูปปฺปธาเนฯ

25. นฺตุ

นฺตุสุติยา ชนฺตฺวาทีนมฺปิ ‘‘นฺตนฺตูนํนฺโต โยมฺหิ ปฐเม’’ (2-215) ตฺยาทินา คหณปฺปสงฺเค ชาติยมภิปฺปสงฺคพาธนตฺถํ พฺยตฺติยํ วนฺตฺวาทิ สมฺพนฺธีนมุปาทานตฺตมิทมารทฺธํ ‘‘วนฺตฺววณฺณา’’ (4-79) ‘‘ตเมตฺถสฺสตฺตีติ มนฺตุ’’ (4-78) ‘‘กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวี’’ (5-55) ติ วิหิตา วนฺตฺวาทโย นามฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปริภาสาธิกาโร สมตฺโตฯ

สรโลปาทิ วณฺณนา

26. สโร

อาธารวิเสสาปสฺสยนนฺติ โอปสิเลสิกาธารวิเสสสฺส นิสฺสยนํ, โอปสิเลสิกาธารํ วินา อาธารนฺตเร คหิเต สติ วจนนฺตรํ สุตฺตนฺตรํ วินา พฺยวหิตนิวตฺติ กาตุํ น จ สกฺกาติ สมฺพนฺโธ, เกจีติ พุทฺธปฺปิยาจริยาทโย ทสฺเสติ, เต หิ ยทิ วณฺเณน กาเลน วา พฺยวธาเนปิ สนฺธิ ภเวยฺย ตทา สเรติ นิมิตฺตสฺโส ปาทานํ นิรตฺถกํ ภเวยฺยาติ สเรติ นิมิตฺโตปาทานสามตฺถิเยนาเนน วณฺณาทิพฺยวธาเน โน สนฺธีติ มญฺญมานา ‘นิมิตฺโต’จฺจาทิกํ วากฺยมาหุ, ตทยุตฺตนฺติ เตหิ’นิมิตฺโต’จฺจาทินา ยํ วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตนฺติ อตฺโถ, อยุตฺตตฺเต การณํ พฺยภิจารสพฺภาเวน สามตฺถิยาภาโวเยวาติ พฺยภิจารนฺทสฺเสตฺวา สามตฺถิยาภาวนฺทสฺเสตุมาห-‘อวสาเน,จฺจาทิ, การิยาภาเวปีติ เอตฺถ น เกวลํ ‘อิทเมว สจฺจํ, สุมนา ภวนฺตุ อโถปิ’ตฺยาโท วณฺณกาลพฺยวธาเนเยว, อถ โข ‘เอเต น สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’ตฺยาโท อวสาเน ‘ปมาโท มจฺจุโน ปทํ’ ตฺยาโท อนฺต พินฺทุ สงฺขาตนิมิตฺตนฺตเร วา การิยาภาเวปิ นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโตติ อปิสทฺทสฺสตฺโถ, สาตฺถกโตติ ภาวปฺปจฺจยโลเปน ภาวปฺปธานวเสน วา วุตฺตํ, สาตฺถกตฺตโตติ วุตฺตํ โหติ, อญฺญถา นิมิตฺโตปาทานเมว สาตฺถกํ นามาติ ‘นิมิตฺโต ปาทานสฺส สาตฺถกโต’ติ น ยุชฺชติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘อวสาเน นิมินฺตเร วา การิยาภาเวน พฺยภิจารสพฺภาวา อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ นตฺถิ, นิมิตฺตนฺตุพฺยวธาเนปิ จตฺถิ, ยถา’ทารุนิมิตฺตํ วโนปสงฺกมน’นฺติ ตสฺมา วณฺณกาลพฺยวธาเนปิ สเรติ นิมิตฺเต สติ โลปการิยํ ปปฺโปเต วา’ติฯ

ลุปฺปตีติ ‘ตตฺริเม’จฺจาทินา กถนกาเล น ทิสฺสตีติ อตฺโถ, อทสฺสนมตฺตเมว หิ โลโป, อญฺญถา ‘ตตฺรา’ทิสทฺทรูปาภาวปฺปตฺติยา อตฺถปฺปตีติ การิตฺตเมสํ น สิยาติ, ปฐมาย นิทฺทิฏฺโฐ… วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส, สรสฺสาติ วเทยฺย… ภาเว ขาทิปฺปจฺจเยน อวุตฺตกมฺมตฺตา, อิหาติ อิมินา สตฺถนฺตเร ภาวสาธนวเสน คหณํ วิภาเวติ, คนฺถ ลาฆโว… สรสฺส โลโปติ วา โลปํ ปปฺโปตีติ วา อวตฺตพฺพตฺตา, สโรติ ปฐมาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา สโร โลโป นาม โหตีติ สงฺกาปิ สิยาติ อาห-‘น เจ’จฺจาทิ, อิหาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต, โหนฺติจฺจาโทปิ ปุพฺพสรโลเป หนฺติจฺจาทิกมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิยาห-‘โสเจ’จฺจาทิ, อุสฺสคฺคโต อาคโต สมฺภูโต ตสฺส วา อยํติ โอสฺสคฺคิโก ปุพฺพโลโป , ตสฺส ภาโว โอสฺสคฺคิกตฺตํ, โอสฺสคฺคิกตฺตา ปุพฺพโลปสฺส การิยนฺตเรหิ ปรโลปาทีหิ อปวาทวิธีหิ อาพาธิโต เอว, โส จ ปุพฺพโลโป โหตีติ สมฺพนฺโธ, ‘‘ปโร กฺวจี’’ติ (91-27) กฺวจิคฺคหเณน ปุพฺพปรโลปานํ ตุลฺยพลตฺตาภาวา ยถา คมปฺปตฺติโต ปรโลปสฺสาปวาทรูปตฺตํ, อชฺฌาสิเตติ ปวิฏฺเฐ, น โหติ… ปรโลปาปวาเทน พาธิตตฺตา, เตหีติ ปรโลปาทีหิ, สพฺพถา มุตฺตวิสโย สทฺธินฺทฺริยนฺติ, วิกปฺเปน มุตฺตวิสโย ลเต วาติฯ

27. ปโร

อิติสทฺโท อิทมตฺเถ, กฺวจิ โลปนีโย โหตีติ อิทํ วจนํ ทีเปตีติ สมฺพนฺโธ, กินฺติ อาห-‘ปโยคานุสาริต’นฺติ, กสฺสาติ อาห-‘การิยสฺส ปรโลปสฺสา’ติ, เกน เหตุนาติ อาห ‘กฺวจิคฺคหเณนา’ติ, กตฺถาติ อาห-‘อิห อิมสฺมิํ สุตฺเต’ติ, เตนาติ เตน ปโยคานุสาริตาทีปเนน, ยถาปโยคนฺติ อาคมปโยคานติกฺกเมน, นิจฺจํ ปกฺเขวา ปรโลโป สิยาติ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ, ลตาวาติอาทีสุ ปกฺเข วา ปรโลโป ภเวยฺย, เอวํ มญฺญเต ‘‘กสฺมินฺติ อตฺเถ กฺวาติ นิปฺผนฺเนนานิยมวุตฺตินา อนิยมตฺถสฺเสว วิเสสกโต วจเน สพฺพตฺเถวานิยตตฺถวุตฺติตฺตา กฺวจิสทฺโท-ยํ ยถาคมํ นิจฺจมนิจฺจมสนฺตญฺจ วิธิํ ทีเปติ, ตตฺถ โหนฺติจฺจาทิโก นิจฺจ ปกฺโข ปรโลปสฺเสว วิสโย, ลตาวาติอาทิโก อนิจฺจปกฺโข อุภยสาธารณตฺตา ปุพฺพโลปสฺสาปิ วิสโยติ อิมินา นิจฺจํ ปกฺเข วา ปรโลโป โหติ, อสนฺตปกฺโข ปน สทฺธินฺทฺริยนฺติอาทิโก ปุพฺพโลปสฺเสว วิสโย สพฺพถาเนน ปริจฺจตฺตตฺตา’’ติ, ตีสุปิ เจเตสุ ปน ปกฺเขสุ นิจฺจานิจฺจปกฺเขสุ เยวสฺสาปวาทรูปตา… ปุพฺพโลปสฺส สพฺพถา โหนฺติจฺจาโท นิวารกตฺตา วา วิธายกตฺตา วา ปรโลปสฺส, น ตฺวสนฺตปกฺเข… ปุพฺพโลปสฺเสว สพฺพถาเนน ทินฺนา วสรตฺตา, โลกคฺโคติอาทิ ตุ กฺวจิสทฺทสฺส ปโยคานุสาริตา ทีปกตฺตา นิจฺเจ อสนฺเตวาปิ วิธิมฺหิ ทีปิเต ปรโลเปน วา นิปฺผชฺชตีติ เนฏฺฐพฺยาฆาโต, เอวํ ตาว กฺวจิคฺคหเณ สพฺพถานิฏฺฐปริหาเรน อิฏฺฐปฺปสิทฺธิ สิยา, ตทภาเวกถนฺติ ตทภาเว วิโรธมาห-‘อญฺญเต’จฺจาทิ, ปริยาเยน ภวนฺตีติ กฺวจิคฺคหณาภาเว ‘ปโร’ติ สุตฺตํ สิยา ตถา สติ สุตฺตทฺวยเมกวิสยํ ตุลฺยพลญฺจ สิยา, ตตฺถ วิปฺปฏิเสธาภาวา ปมาณภูตานมาจริย (วจนา)นํ นิรตฺถกตา มา ภวีติ วาเรน ภวนฺตีติ อตฺโถ, อิตีติ อิมินา ปริยายภวนการเณน, ปกฺเขเยว สิยาติ ลตาวาติอาทีสุ ปุพฺพโลเป ปริยายปฺปวตฺเต ปริยาเยน ปรโลปสฺสาปฺปวตฺติโต ลตาวาติ ปกฺเขเยว ปรโลโป ภเวยฺย, โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, ตญฺจาติ ตํ ปริยายภวนญฺจ, โข วากฺยาลงฺกาเร, ปฏิปทนฺติ ปทมฺป ทมฺปติ โหติ, เนกเทสปริหาเรนาปิ, เตนาห ‘น กตฺถจี’ติ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘สพฺพตฺถ วิกปฺปปฺปสตฺติยา หนฺติ, สทฺธนฺทฺริยํตฺยาทิกํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ (1-28) สุตฺเตปิ หนฺติจฺจาทิกญฺจานิฏฺฐรูปมฺปิ สมฺปชฺชตี’’ติฯ

นเจวมิฏฺฐนฺติ เอวมิทํ ยถาวุตฺตํ วิกปฺปวิธานํ สทฺทลกฺขณญฺญูหิ เนวาภิมตนฺติ อตฺโถ, ตเมว สาเธติ ‘ปรโลโป หิ’จฺจาทินา, อถา นิจฺจปกฺเข วา ปรโลเป กเต-เนน ปริจฺจตฺตฏฺฐาเน อุสฺสคฺคปฺปวตฺติยา ลตาว ลเตวาติ รูปทฺวยํ สมฺปชฺชติ ตสฺมา ปโยคานุสาริตาทีปเกน กฺวจิสทฺเทเนว โหนฺติ สทฺธินฺทฺริยํ ลตาว ลเตวาติ ปโยค สมฺภโวปิ, ตถาปิ อนิจฺจปกฺเข ลตาอิวาติ ตติยรูปปฺปสิทฺธิยา ปริยาเยน ภวิตพฺพนฺติ ปริกปฺเปติ ‘นนุ เจตฺยาทินา, อถ ‘‘ปโร กฺวจี’ติ กฺวจิคฺคหเณ สติ อป(วาทรูป)ตฺตา กถมฺปริยายปฺปวตฺตีติ มนสิ นิธายานิจฺจปกฺเข ปริยายปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺติตนฺติ อปวาเท รูปตฺตเยปิ ปริยายปฺปวตฺติยํ โทสาภาวมาห-‘นายํ โทโส’จฺจาทิ, ตถาหิจฺจาทินา ‘‘น ทฺเววา’’ติ สุตฺเตเนว ปริยายสฺสาปิ ทีปิตตฺตํ สาเธติ, สา จ เอกตฺถปฺปวตฺติ ปริยายํ วินา น สมฺภวติ… เอกกฺขเณ ปวตฺยสพฺภาวาติ อธิปฺปาโย, นนุ จ กฺวจาภาเว ปริยายปฺปวตฺติยํ ยถาวุตฺต โทสสฺเสวาปฺปสงฺคโต มา โหตุ ปริยาโย, ภินฺนวิสเย ปน ปุพฺพปรโลปปฺปวตฺติยา ‘‘น ทฺเววา’ติ นิเสเธ ลเตว ลตาว ลตาอิวาติ รูปตฺตยํ นิปฺผชฺชตีติ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘นเจ’จฺจาทิ, ตตฺถ โทสมาห-‘ตถา จ สติ’จฺจาทินา, กตฺถจิ เทมิจฺจาโท นิจฺจํ ปุพฺพโลปสฺเสว, กตฺถจิ โหนฺติจฺจาโท นิจฺจํ ปรโลปสฺเสว , วิกปฺเปน วา กตฺถจิ ยโถทกํ ยถาอุทกํ ตฺยาโท ปุพฺพโลปสฺเสว กตฺถจิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาโท ปรโลปสฺเสว กตฺถจิ ลเตว ลตาว ลตาอิวาจฺจาโท ปริยาเยนุภยโลปสฺเสว ทสฺสนโตติ สมฺพนฺโธ, เอตฺถจ อิติปีติ ววตฺถิตวิภาสตฺต ทีปเนน กฺวจิสทฺเทน ปรโลเป กเต-ญฺญตฺร ปุพฺพ โลเป สมฺปตฺเต ‘‘น ทฺเววา’’ติ เอตฺถานุวตฺตมาน กฺวจานุภาเวน นิจฺจํ นิเสเธ อิจฺจปิจฺเจว ภวติฯ สมฺพชฺฌติ เตสุ เตสุ สุตฺเตสุฯ ปริจฺเฉโทติ กมฺมตฺถวเสน อาธารวเสน วาติ อาห-‘ปริจฺฉิชฺชติ’จฺจาทิฯ

28. นทฺเว

ตตฺถจาติ จสทฺเทน ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อญฺโญญฺญานชฺฌาสิ ตํ ยโถทกํ ยถาอุทกํตฺยาทิ อิติปิ อิจฺจปิจฺจาทิจ สงฺคหิตํ ภวตีติ, ปุพฺพโลเป ปรโลเป จ ปริยาเยน สมฺปตฺเต ทฺวินฺนมฺปิ ปกฺเข อภาเว สติ กถมิทํ ยุชฺชตีติ โจเทติ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทินา, ยชฺเชวนฺติ หิ อยํ นิปาตสมุทาโย อนิฏฺฐาปาทนารมฺภ วตฺตเต, เอวญฺเจ คยฺหตีติ อตฺโถ, ตเทติ อตฺถโต วิญฺญายติ, นิจฺจํ สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘อุปสิเลสา ภาวโต’ติ, ตเทว สมตฺเถติ อีทิเสสุ หิ’จฺจาทินา, วตฺตุมิฏฺฐตฺตาติ อิมินา สนฺนิกํโส วณฺณาน มทฺธมตฺตกาลพฺยวธานา ปจฺจาสตฺติ, สนฺนิกํสสฺเสตสฺส วจนิจฺฉายํ สติเยว สนฺธิการิยํ โหตีติ ทีเปติ, อุปสิเลสาภาโว วาติ อุปสิเลสาภาโว เอว ภวติ, นาญฺญถาติ อธิปฺปาโย, ตทภาเวจาติ ตสฺส อุปสิเลสสฺส อภาเว จ, สนฺธิการิยาภาเว การณมาห-‘กาลนฺตเรน พฺยวธานา’ติ, กาลนฺตเรนาติ อุภยตฺถ ฐิตวณฺณาน มุจฺจารณกาลโต อญฺเญน มชฺฌปฺปติตกาเลน, สนฺธิ โหเตว… สนฺนิกํสวจนิจฺฉาวเสน อุปสิเลสภาวโต, พุทฺธ วีร อตฺถุราชปุตฺตํ อชรามโรติ เฉโท, ยทิปิ สพฺพมฺเปตํ ยชฺเชวํตฺยาทินา วุตฺตํ กฺวจิ สทฺทปฺปภาเวเนว สิชฺฌติ, ตถาปิ ปกาโร-ยมฺปิ สตฺเถ โยเชตพฺโพ วาติ ทสฺเสตุํ วุตฺโตฯ

29. ยุว

นนุ สุตฺเต ‘ลุตฺตา’ติ ปญฺจมี นิทฺเทสา ‘ปเรส’นฺติ โหตุ, ‘ยถากฺกมํ’ติ ตุ วจนาภาเว กถํ ยถากฺกมนฺตีทํ วุตฺตนฺติ อาห-‘สเม’จฺจาติ, สมา สงฺขฺยา คณนา เยสุ เต สมสงฺขฺยา-อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน จ, อุทฺทิสนํ ปฐมํ นิทฺทิสนํ อุทฺเทโส, อนุทิสนํ ปจฺฉา กถนํ อนุเทโส, อุทฺเทโส อนุเทโส เอสมตฺถีติ อุทฺเทสิโน อนุเทสิโน, เตสํ สมสงฺขฺยานมุทฺเทสีนํ อนุเทสีนญฺจ, อิวณฺณุวณฺณาหิ อุทฺเทสิโน ทฺเว, เอ โอการา อนุเทสิโน จ ทฺเวติ อุทฺเทสีนมนุเทสีนญฺจ ฐานฺยาเทสานํ สมสงฺขฺยา สิยา, สติยญฺจ ตสฺสํ ยถากฺกม มาทสา วิธียนฺเต, โลกโต สิทฺธิมุปทสฺเสติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินาฯ อว…เป.… เอ โอติ ปเรสํ มตํ, วิปฺปฏิปตฺตีติ วิรุทฺธา ปฏิปตฺติ ปฏิชานนํ, ปเร ‘‘สติปิ เหฏฺฐา วาคฺคหเณ‘กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต’ติ สุตฺเต กฺวจิคฺคหณกรณโต อวณฺเณ เอว ลุตฺเต อสวณฺโณ วิธิ โหติ, ตโต อิธ น โหติ ทิฏฺฐุปาทาน’’นฺติ วทนฺติ, กฺวจีติ อธิกาโร อิธ น โหติ มหุสฺสโว มาตูปฏฺฐานนฺติ, ปติสทฺโท อาธารตฺโถ, เตน สมานาธิกรโณ อุรสทฺโทปีติ อุรสฺมินฺติ นิจฺจ สมาสตฺตา อสกปเทน วิคฺคเห กเต ‘‘อสงฺขฺยํ วิภตฺติ’’จฺจาทินา (3-2) สุตฺเตน อสงฺขฺยสมาโสติ ทสฺเสตุมาห-‘วิภตฺยตฺเถสงฺขฺยสมาโส’ติ, เอตฺถ ปน ยุวณฺณานนฺติ สํสามิ สมีปสมูห วิการาวยวาทีสุ ฐานฺยาเทสสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, ตสฺมา อิวณฺณุวณฺณานํ ฐาเน เอ โออาเทสา โหนฺตีติ อตฺโถ, ฐานมฺปน ติธา อปกํโส นิวตฺติ ปสงฺโค เจติ, ตตฺถ คุนฺนํ ฐาเน อสฺสา สมฺพนฺธียนฺตุ [พชฺฌนฺตุ (ชินินฺทพุทฺธิ)] ติ อปกํโส ฐานสทฺทสฺสตฺโถ, ‘‘เสมฺหสฺส ฐาเน กฏุกโมสธํ ทาตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติ ‘‘ทพฺภานํ ฐาเน สเรหิ อตฺถริตพฺพ’’นฺติ ปสงฺโค, เตสุ อิธ ปฐมทุติยา น ยุชฺชนฺติ… นิจฺจตฺตา สทฺทตฺถสมฺพนฺธสฺส อปนยนวินาสา น ยุชฺชนฺตีติ, ตติโย ตุ (ยุชฺชติ)… สุตฺเต อตฺถาภิธานาย อิวณฺณุวณฺณานํ ปวตฺติปฺปสงฺเค ตทตฺถาภิธานาเยว เอโออาเทสา ภวนฺตีติฯ

30. ยวา

‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺเส’’ติ (1-14) ปุพฺพสฺส การิยวิธานโต สตฺตมี นิทฺทิฏฺฐสฺส ปรตา วิญฺญายตีติ วุตฺติยํ ‘ปเร’ติ วุตฺตํ, เอวมุปริปิ, ปเรหิ อิจฺจสฺส อชฺฌิณมุตฺโต’ติ สาเธตุํ ‘‘สพฺโพจนฺติ’’ ‘‘อชฺโฌ อธี’’ติ จ สุตฺติตํ, เตสมิธ ปจฺจกฺขาตภาวทสฺสนตฺถมาห-‘อิท’มิจฺจาทิ, อพฺภกฺขานนฺติ [อพฺภุคฺคโภ] อิมินาว สิทฺธนฺติ ‘‘อพฺโภ อภี’’ติ จ น วตฺตพฺพํ, อิติ+อสฺส อิติ ฐิเต ปรโลโปติ ทสฺสนตฺถํ ‘อิติ อสฺส ปรโลโป’ติ อาห, อนฺวคมาติอาทีสุ นิจฺจํฯ

31. เอโอ

ปุตฺตา เม+อตฺถิ, อสนฺโต+เอตฺถาติ ปทจฺเฉโทฯ

32. โคสฺส

อนฺตาเทสตฺโถติ ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (1-17) พาธกสฺส ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ (1-19) พาธเกน ‘‘วานุพนฺโธ’’ติ (1-18) สุตฺเตน อนฺตาเทสตฺโถ, เตเนว วุตฺตํ-‘พาธกพาธนตฺโถยมารมฺโภ’ติ, อววาเทเส ปุพฺพสรโลเป ทีเฆจ ควาสฺสํ, ควจฺฉนฺติ นิจฺจํฯ อิทํ กถํ สิชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ, อิทนฺติ ยถริเวจฺจาทิกํ, กิํ วินา สิชฺฌตีติ อาห-‘เอวาทิสฺสา’ติอาทิ, เอวสฺส อาทิเอกาโร เอวาทิ, ตสฺส, ริอาเทสมนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, จสทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, รสฺสวิธานญฺจาติ โยชนีโย, กเตปิ ตสฺมินฺติ ตสฺมิํ สุตฺเต วิหิเต จ, น สิชฺฌตีติ เอวาทิสฺส ริอาเทโส น กโตติ กตฺวา วุตฺตํ, ภุสํ+เอวาติ (ปน) ฐิเต มหาวุตฺตินา เอวาทิสฺส อิอาเทเส รูปสิทฺธิ โหเตว, อิธ ปน ปการนฺตเรน ‘ภุสามิเว’ติ สาเธตุมาห ‘ตมฺปิ’จฺจาทิฯ

33. พฺยญฺช

รสฺสทีฆานนฺติ สุตฺเต อวุตฺเต กถํ รสฺสทีฆานนฺติ ลภติ อุทฺเทสิโนติ อาห-‘ทีฆสฺสา’ติอาทิ, ทีฆสฺสาติ รสฺสสฺสาติ จ ฐานสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, ปจฺจาสตฺยาติ ฐานโส ปจฺจาสตฺยา, อิทญฺจ นิสฺสย วเสน วุตฺตํ, นิสฺสยกรณเมโก สตฺถาคโต ญาโยติ, อิธ นิจฺจํ-วีตินาเมติ ถุลฺลจฺจยํ, อิธ น โหติ-ชโน สายํฯ

34. สร

ฐานสมฺพนฺเธติ ฐิติ ฐานํ ปสงฺโค, สมฺพนฺธนํ-สมฺพนฺโธ, ฐานฺยาเทสภาวลกฺขโณ ฐาเนโยคนิมิตฺตภูโต สมฺพนฺโธ ฐานสมฺพนฺโธ ตสฺมิํ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ อิมินา น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เหตุมาห-‘พหุวจนนิทฺเทสา’ติ, ทฺเว รูปานิโหนฺตีตฺยาทิ วจนมิทํ [ปทมิทํ (โปตฺถเก)] ทสฺเสติ ‘‘สรูปปฺปธาเนปิ ทฺวิสทฺเท ทฺวิสทฺทสามญฺเญน สงฺขฺยาทฺวิสทฺทานุสิฏฺฐํ นปฺปยุชฺชเต, ตสฺส (ปน) สงฺเขฺยยฺยวจนสงฺขฺยาภาวา เอกวจนเมว ( ) [(ปน) (โปตฺถเก)] โหตี’’ติ, อิมินา จ-ตฺถปฺปธาโน-ยํ นิทฺเทโส น สรูปปฺปธาโนติ ทสฺเสติ, อธิปติปจฺจโย อธิปติปฺปจฺจโยติ อนิจฺจํ, อิธ น โหติ อิธ โมทตีติ, ตํ ขณนฺติ เอตฺถ เอกงฺควิกลํ ปจฺจุทาหรณนฺติ สรมฺหา ปรตฺตาภาวา น ทฺวิตฺตํฯ

35. จตุ

ตพฺพคฺเค ตติยปฐมาติ กสฺมา วุตฺตํ จตุตฺถ (ทุติย) สทฺเทหิ วคฺคกฺขเรสฺเวว คยฺหมาเนสุ ตถา นิทฺเทโส ยุตฺโต, น หิ จตุนฺนมฺปูรโณ จตุตฺโถ ทฺวินฺนมฺปูรโณ ทุติโยติ อกฺขราเยว วุจฺจนฺตีติ อาสงฺกิย ‘วินาปี’ติอาทิมาห, อกฺขเร อกฺขรวิสเย จตุตฺถาทิ โวหาโร กรียมาโน วคฺคคฺคหณํ วินาปิ วคฺคกฺขเรเยว รุฬฺโห ปสิทฺโธติ สมฺพนฺโธ, เหตุมฺหิ อิติสทฺโท, ยโต เอวํ, ตสฺมา การณา ‘ตพฺพคฺเค ตติยปฐมา’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย, ตพฺพคฺเคติ จตุตฺถทุติยา ยสฺมิํ, ตสฺมิํเยว วคฺเคติ อตฺโถ, ปจฺจาสตฺตีติ ปติ อาปุพฺพา ‘สท-วิสรณคตฺยวสาทเนสุ’อิจฺจสฺมา อิตฺถิยํ ภาเวตฺติมฺหิ นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห-‘ปจฺจาสีทน’มิจฺจาทิ, ยถาโยคฺคนฺติ จตุตฺถกฺขเร จตุตฺถสฺส ตติโย ทุติยกฺขเร ทุติยสฺส ปฐโมติ เอวํ โยคฺคมนติกฺกมฺม, ธสฺส ทภาโวติ อิมินาว ปุพฺพสฺส ธสฺส ทตฺตมุปลกฺเขติ, ตถา ยสตฺเถโรติฯ เถโรติ เอตฺถ เอกาโร วคฺคกฺขโร น โหตีติ ตสฺมิํ ตวคฺคทุติยกฺขรสฺส ตสฺส โต ปฐโม น โหติฯ ปนฺโถติ เอตฺถ ตวคฺค ทุติยกฺขเรน ถกาเรน ตพฺพคฺคภูเต นกาเร สตีปิ น โส ตพฺพคฺคทุติยกฺขโรติ น ตสฺส ปฐโม โต, เอตฺถ นิคฺโฆโส นิโฆโสติอาทิ อนิจฺจํ, ทฑฺโฒ นิฏฺฐานนฺติ นิจฺจํฯ

36. วิติสฺส

อิติสทฺโท-นุกรณํฯ นิปาตสฺส ปกติวิยา-นุกรณํ ภวติ, อนุกรณญฺจ ทฺวิธา อสาธุสทฺทรูปํ สาธุสทฺทรูปนฺติ, เตสุ ภารวาหโก โกจิ เตน ปีฬิโต ‘อโห ภาโร’ติ วตฺตพฺเพ สตฺติเวกลฺลา ‘อโห พาล’ อิจฺจาห, ตํสมีปวตฺตี ‘กิมยมาเห’ติ เกนจิ ปุฏฺโฐ สมาโน ‘อโห พาล อิจฺจยมาเห’ติ วทติ, อิธมสาธุสทฺทรูปํ, อิตีติ ปน สาธุสทฺทรูปํ, ตสฺมา ตโต-นุการิเยนาตฺเถน สาตฺถกตฺตา ฐานสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐีฯ

37. เอโอ

นนุ ‘‘วิติสฺเสเว วา’’ติ (1-36) โวตฺยนุวตฺติย อวณฺเณ เอโอนํ โว โหตีติ จ สกฺกา วิญฺญาตุํ, ตถา สติ ‘อวณฺเณ กฺวจิ โว โหตี’’ติ วตฺตพฺพํ ‘อโหติ วา’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนมาสงฺกิยาห-‘โอการสฺสปิ’จฺจาทิ, ฐานิภาเวน นิทฺทิฏฺฐตฺตาติ ‘‘เอโอน’’นฺติ (1-31) วการาเทสสฺส วิชฺชมานตฺตา วการาเทสมฺปติ ปุน โอกาโร ฐานิภาเวน นิทฺทิสิตพฺโพ น สิยาติ อธิปฺปาเยนาห, น นิมิตฺตนฺติ เอโอนํ วการาเทสตฺถํ อวณฺโณ การณํ น โหตีติ อตฺโถ, อญฺญถาติ อวณฺณสฺส นิมิตฺตตฺเต, โอการํ น ปเฐยฺยาติ สมฺพนฺโธ, มการาคเม’ยาจ กมาคเต อคฺคมกฺขายตี’ติ, สฺเว ภวนฺติ วิคฺคยฺห ตนปฺปจฺจเย ตทฺธิตวุตฺติยํ วิภตฺติยา ‘‘เอกตฺถตายํ’’ติ (2-119) โลเป อการาเทเส ทีเฆจ สฺยาทิมฺหิ สฺวาตนํ ทฺวิตฺเต หิยฺยตฺตนํฯ สฺวาตนนฺติอาทีสุ นิจฺจํ, อิธ นโหติ ปเรจ น วิชานนฺตีติฯ

38. นิคฺค

กถ‘มาคโม โหตี’ติ วุตฺตํ ยทิ นิคฺคหีตมาคโม สิยา สุตฺเต อาคมคฺคหเณน วา ภวิตพฺพํ ญ-ม-กาทฺย นุพนฺธวิเสเสน วา ตฺยาสงฺกิยาห-‘อสติ ปิ’จฺจาทิ, อาคมาวสาเย การณมาห-‘อาเทสตฺตาโยคา’ติ, อาเทสตฺตาโยโค กถํ วิญฺญายติ จฺจาห-‘ฐานินิทฺเทสาภาวโต’ติ, ตถา สติ อาคมินิทฺเทสาภาวา อาคมตฺตมฺปิ น สิยาติ โจเทติ ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทินา, น-อิติ โจทนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อาคมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘ตสฺสา’ติอาทิ, ตสฺสาติ นิคฺคหีตสฺส, รสฺสานุปฺปวตฺติโต รสฺสสรเมว อนุคนฺตฺวา ปวตฺติโต, อยเมวตฺโถ วุตฺติยมฺปิ ทสฺสิโตเยวาติ วตฺตุมาห-‘เอตเทเว’จฺจาทิ, ปุริมา ชาตีติ วิเสสนสมาเสกเต รสฺเส จ พินฺทฺวาคโม, ปรนิมิตฺตสฺสานิทฺทิฏฺฐตฺตา พหุสทฺเท-นฺตสฺส พินฺทฺวาคเม พหุํ, สติปิ ปโยคานุสาริตฺตทีปกสฺส กฺวจิสทฺทสฺสาปิ ววตฺถิตวิภาสตฺเต วาสทฺทสฺสาปิ ตาทิสตฺตสฺเสว ปฏิปาทกตฺต สภาวํ ทสฺเสตุํ ‘ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺสา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ววตฺถิตสฺส ลกฺขิยสฺส อนุโรเธน ลกฺขณปฺปวตฺติกา วิภาสา ววตฺถิตวิภาสา, อเภเทน ตุ วาธิกาโร ววตฺถิต วิภาสา, ตสฺสา ภาโว ววตฺถิตวิภาสตฺตํ, ตสฺมา, อิธ น โหติ อิธ โมทติ, อิมสฺมิํ ฐาเน อาคมตฺตปฺปกาสโก ฐานินิทฺเท สาภาวา อาเทสตฺตาโยคสงฺขาโต การณวิเสโส สมตฺโถ, ตสฺส ภาโว สามตฺถิยํ-อตฺถพล-มญฺญถานุปปตฺติลกฺขณํ, สจาติ โส อาคโม จฯ

39. โลโป

โลปสทฺทสฺส ภาวสาธนมตฺตเมว สาเธตุมาห-‘เตเน’จฺจาทิ, โลโปติ ยทิ กมฺมสาธโน สิยา ตทา เตน สมานาธิกรณํ กตฺวา อุปริ ‘‘ปรสโร’’ติ สุตฺตมารภีเยยฺยาติ พฺยติเรกมาห ‘น ปรสโร’ติ, อิธ น โหติ สงฺคโรฯ

40. ปร

ตฺวํสิ ตฺวมสีติ วิกปฺโป, อิธ น โหติ ตาสาหํฯ

41. วคฺเค

นนุ วคฺเควคฺคนฺโตติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ยสฺมิํ (กิสฺมิ)ญฺจิ วคฺคกฺขเร ปเร พินฺทุโน โยโกจิ วคฺคนฺโต อนิยเมน ภเวยฺย ตถา สติ อนิฏฺฐมฺปิ สิยาตฺยาสงฺกิย ปจฺจาสตฺติํ สนฺนิสฺสายานิฏฺฐ นิวตฺตินฺทสฺเสตุมาห-‘วคฺเค วคฺคนฺโต’ติจฺจาทิ, โสวาติ วคฺคนฺโตว, ตสฺมินฺติ วคฺคกฺขเรฯ

42. เยว

นนุ สทฺทตฺตา พฺยภิจาริตฺตา เอวสฺส ตาว สทฺโท โหตุ, สํยโต, สํหิโตติ สทฺเทกเทสภูตานมฺปิ สมฺภวา เตปิ คเห ตพฺพา สิยุนฺติ ‘ยเอวหิ สทฺเทสุ’ติ ยหีนมฺปิ กถํ สทฺทโวหาโร กโตติ อาห ‘เอวา’ติอาทิ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อพฺยภิจารินา พฺยภิจารี นิยมฺยเต’ติฯ

43. เยสํ

ยสทฺเท ปุพฺพสุตฺเตเนว สํสฺสปฺยาเทเส สิทฺเธ โส ( ) [(ตสฺส) (โปตฺถเก)] ย การมตฺเตเยว ปเร สํสฺเสว (ยถา) สิยาติ สุตฺตมิทมารทฺธํฯ

44. วน

ฐานินมาสิลิสฺส คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาคโม นาม, โก-ยเมตฺถ ฐานีติ อาห-‘สรสฺสาติ, สุตฺเต อนุวตฺตสฺส จ อวิชฺชมานตฺตา ‘สรสฺสา’ติ กุโต ลพฺภตีติ โจเทติ ‘นนุ เจ’ตฺยาทินาฯ อาคมสุติยา วนาทีนํ ฐานิสุติยา อภาเวปิ สามตฺถิยา พฺยญฺชนสฺส วา อาคโม สิยา สรสฺส วา, ยทิ พฺยญฺชนสฺส วา สิยา (น) ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ (5-92) สุตฺติต มาจริเยน, ตสฺมา ตเทว ญาเปติ ‘สโร เยเวตฺถ ฐานี ภวิตุมรหตี’ติฯ วุจฺจเตจฺจาทินา ปริหารมาห, นิปุพฺพา ปทิสฺมา อนปฺปจฺจเย ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุกอนฺตาวยโว ‘‘ตวคฺควรนา’’ทินา (1-48) เย ทสฺส โช ‘‘วคฺคล เสหิเต’’ติ (1-49) (ยสฺส โช) นิปชฺชนํ, มานนฺตตฺยาทีสูติ อธิการาติ ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’’ติ (5-17) อิโต มานนฺตตฺยาทีสุติ อธิการา, ปจฺจยนฺตเรติ มานนฺตตฺยาทีโต อญฺญสฺมิํ ปจฺจเย, กจฺจายเนน ‘อติปฺปโคโขตาวา’ติ สาธนตฺถํ ‘‘กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน’’ติ โอการาคโม คการาคโม จ สุตฺตนฺตเรน วิหิโต, ตํ ปการนฺตเรน สาเธตุํ วุตฺติยํ-‘อติปฺปโค โข ตาวา’ติ ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อติปฺปา’ติอาทิ วุตฺตํฯ

46. ฉ

ทฺวาทโย อฏฺฐารสนฺตา พหุวจนนฺตาติ ‘ฉกี’ติ วตฺตพฺเพ ‘ฉา’ติ เอกวจนํ น ยุชฺชตีติ โจเทติ ‘นนุจา’ติอาทินา, ปริหรติ นจฺจาทินา, เนติ ‘ฉโฬ’ติ อยุตฺโต-ยํ นิทฺเทโส น โหตีติ อตฺโถ, ฉสทฺทสฺส อนุกรณตฺตา ฉสทฺทานุกรณตฺตา, เหฏฺฐา วุตฺตสาธุสทฺทรูปา สาธุสทฺทรูปมนุกรณํ วิภชติ ‘อนุกรณญฺจ ทุวิธ’มิจฺจาทินา, ปริจฺจตฺโต ชหิโต อตฺโถ วิธินิเสธรูโป ยสฺส ตํ ปริจฺจตฺตตฺตํ, เอตฺถ ปน ฉสทฺเทน ฉสงฺขฺยาวิเสโส ปริจฺจตฺโต, อภิธายโต โหตีติ อิมินา ฉสทฺทสฺส อนุการิเยนาตฺเถนาตฺถวนฺตตฺถมาห, เอกวจนนฺตสฺส นิทฺเทโส กโต… ฉสทฺทวจนียสฺส ฉสฺส เอกตฺตา, อนุการิยสฺสาติ เอกาทิโน สงฺขฺยา สทฺทสฺส ตทญฺญสฺส วา ยทนุการิยเมกาทิกํ ตทญฺญํ วา สทฺทรูปํ ตสฺสฯ สงฺขฺยาทิวิเสสนฺติ เอกตฺตาทิสงฺขฺยาวิเสสํ ตทญฺญํ วา, ‘‘โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเว ทฺเว’’ติ (2-219) สุตฺเต ทฺวิสทฺโท-นุการิยํ ทฺวิสทฺทรูปํ ตพฺพจนียญฺจ ทฺวิสงฺขฺยาวิเสสมฺปรามสตีติ ตพฺพาจกํ ทฺวินฺนนฺติ พหุวจนํ, อถ ‘ฬญิ’ติ กสฺมา น วุตฺตํ เอวญฺหิ สติ ญานพนฺธตฺตาฬกาโร อาทฺยวยโว ภวิตุมรหตีติ โจทนมฺมนสิ นิธาย ‘ฉสทฺทา’ติอาทิมาห, อนฺตาปวาเทน วิธียมาโน ฬกาโร ฉ สทฺทา ปรสฺสาทิสฺส อาคมตฺตา…เป.… โหตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตาปวาเทนาติ อิมินา ‘สรสฺสา’ติ ฉฏฺฐีนิทฺเทสโต ‘‘ฉฬียนฺตสฺสา’’ตี-มสฺส วิสยภาวํ ทีเปติ, ปรสฺสาติ อิมินา ‘ฉา’ติ ปญฺจมีนิทฺเทสโต ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ตีมสฺส วิสยภาวํ, อาทิสฺสาติ อิมินา ฬสฺเสกวณฺณตฺตา อนฺตาปวาเทน ‘‘อาทิสฺสา’’ติ สุตฺเต น อาทฺยนฺโต วิเยโกปิ สโรติ สรสฺสาทิสฺส ปตฺติํ ทสฺเสติ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ฉา’ติ ปญฺจมีนิทฺเทสา ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ (1-15) ปรสฺส สมฺปตฺตํ การิยํ เอกวณฺณตฺตา ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (1-17) อนฺตสฺส สมฺปตฺตํ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ (1-16) อาทิวณฺณสฺส ปปฺโปตี’’ติฯ อาทิภูโตว โหตีติ อสติปิ ญกาเร อาคมคฺคหณานุวตฺติยา อาคมินํ สรํ อวินาเสนฺโต ตสฺส อาทฺยวยวภูโตว โหตีติ อตฺโถ, ลการํ กโรนฺติ ‘‘ยวมทนตรลาจาคมา’’ติ สุตฺเตน, ตนฺติ ลการกรณํ อุภินฺนมวิเสสวจนญฺจ อยุตฺตตํ ทสฺเสติ ‘เตสมฺปิ’จฺจาทินา, เตสมฺปีติ กจฺจายนานมฺปิ, อกฺขรสญฺญายนฺติ ‘‘อกฺขราปาทโย เอกจตฺตาลีส’’นฺติ วิธียมานอกฺขร สญฺญายํฯ อวิเสเส ลฬานํ นานตฺตาภาเว, ปากโฏ วาติ อิมินา สุติลิปิเภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตนฺทสฺเสติ, ตตฺถ หิ โสตวิญฺญาณวีถิยา ลฬานํ วิสุํวิสุํ คหณํ สุติ, ตํตํ เทสวาสีนํ เลขา ว วตฺถานํ ลิปิ, เตสํ เภโท โสตจกฺขุวิญฺญาณคยฺหตฺตา ปจฺจกฺขสิทฺโธ, ฉฬภิญฺญาติ วิกปฺเปน ฬการาคมปกฺเข รูปํฯ

47. ตท

อิสฺส อตฺตํ นิปาตนา, ทกาโร ปน ‘‘มยทา สเร’’ติ (1-44), ปทนฺตเรนาติอาทีติ อิมินา อญฺเญน ปเทน, สาธูนิ ภวนฺตีติ วุตฺติ ปาฐสฺส อตฺถํ วตฺตุํ ‘สาธูนิ ภวนฺตีติ นิปาตนโต’ติ อาห, ตตฺถ การณมาห-‘ย’มิจฺจาทิ, อปฺปตฺตสฺส ปาปนมฺปตฺตสฺส ปฏิเสโธ จ นิปาตนํ, เตสํ อิธ ปาฐาติ เตสํ ตถา อิจฺฉนฺตานํ อิธาติ นิปาตสฺส อิมสฺมิํ ตทมินาทิสุตฺเต ปาฐา, อุทฺธสฺส อุทูติ อุทฺธํ ขมสฺสาติ อญฺญปทตฺถสมาเส อุทฺธํข อิติ ฐิเต อุทฺธํสทฺทสฺส อุทุอาเทโส, อส-โภชเน อิจฺจสฺมา ‘‘กฺวจณ’ อิติ (5-41) สุตฺเตน อณฺปจฺจเย อสสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ อาห-‘ปิสิตมสนา’ติ ‘‘กฺวจณ’’ อิติ มหิยํ รวตีติ ฐิเต อิมินาว คณนิปาตเนน สมาเส กเต มยูรสทฺโท นิปฺผชฺชตีติ ทสฺเสตุมาห ‘มหิสทฺทสฺเส’จฺจาทิ, อสฺส ตทมินาทิคณสฺส อาคติคณตฺตา เอวมญฺเญปีติ สมฺพนฺโธ, วุตฺตนฺติ ปาฐเสโสฯ ทีฆนิกายาทีสุ ปญฺจสุ นิกาเยสูติ–

‘‘ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺต, องฺคุตฺตริกขุทฺทกา;

นิกายา (ปญฺจ) คมฺภีรา, ธมฺมโต อตฺถโตจิเม’’ติฯ

วุตฺเตสุ ทีฆาคมาทีสุ ปญฺจสุ นิกาเยสุ, ญาตพฺพาติ วณฺณา คมาทิทฺวาเรน ชานิตพฺพา, ปญฺจวิธํ ปญฺจปฺปการํ นิรุตฺตมุจฺจเตติ สมฺพนฺโธ, นิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, นปุํสเก ภาเว ตฺโต, อตฺถกถนวากฺย ปุพฺพกมุจฺจารณมิจฺจตฺโถ, ตทภิธายิ สตฺถมปฺยภิธาเน-ภิเธยฺโย ปจารา ตทตฺถตาย วา นิรุตฺตมุจฺจเต, วุตฺตนิรุตฺติ ลกฺขเณน…เป.… เวทิตพฺพาติ อิมินา นิรุตฺตสตฺเถ เย สทฺทา ปฏิปทํ นิปฺผาทิยนฺติ เตสมิทํ สามญฺเญน นิปฺผาทนนฺติ ทีเปติ, ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโกติ เอตฺถ ณิเก ทการวการานํ มชฺเฌ โอการาคโม, หิํสิสฺมาติ ‘หิํส-หิํสาย’ มิจฺจสฺมา, อปฺปจฺจเยติ ‘‘สาวการเกสฺว ฆณฺฆกา’’ติ (5-44) อปฺปจฺจเย, นิชโกติ เอตฺถ ชการสฺส ยกาเร นิยโกฯ อถ วณฺณวิกาโรติ วุตฺตตฺตา ชวณฺณสฺส ยาเทเส นิยกาทโย ตาว สิชฺฌนฺตุ, สุสานาทโย กถํ ฉวปทาทิวิการตฺตา สุสานาทีนนฺติ อาห ‘ปทวิกาโรปิ’จฺจาทิฯ อญฺญถา วณฺณสมุทายาเทสสฺส วิสุํคหเณ ฉพฺพิโตปตฺติยา ‘ปญฺจวิธํ นิรุตฺต’นฺติ สงฺขฺยานิยโม น ยุชฺเชยฺยาติ ภาโวฯ โยโค สมฺพนฺโธ, ตถาหิจฺจาทินา ธาตุสฺส อตฺถาติสเยน โยคมฺปากฏีกโรติ, รวนกิริยาติ สมฺพนฺโธติ เกกายิตานฺยสทฺทนกิริยาภิสมฺพนฺโธฯ มยูโรติ เอตฺถ รวติ มยูรราเว เอว วตฺตเต, น สามญฺเญน รวนกิริยามตฺเตติ ภาโวฯ

48. ตว

วณฺณมตฺตสฺเส วาติ วณฺณสามญฺญสฺเสว, มตฺตสทฺโท เอตฺถ สามญฺญ วจโนฯ ยการสฺสจ จาเทโสติ สมฺพนฺโธ, ทยการานํ ชตฺตนฺติสฺส อิมินา, ยสฺส ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ (1-49) ชตฺตํ, อตฺตานมธิกิจฺจ ปวตฺตนฺติ อตฺเถ อสงฺขฺยสมาโสฯ

49. วคฺค

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเตปิ ปกฺกนฺตวิสยตฺตา ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขเตตฺยาห-‘เตติ อนนฺตร’อิจฺจาทิ, ตํ สทฺโท หิ ปกฺกนฺต วิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ยํสทฺทํ นาเปกฺขเต, ยถา เจโส ยํสทฺทนฺนา เปกฺขเต, ตํ สพฺพํ มหาสามินาธิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ–

มุนินฺทจนฺทสญฺชาต, หาสจนฺทนลิมฺปิตา;

ปลฺลวาธวลาตสฺเส, เวโก นาธรปลฺลโวติ (122)ฯ

เอติสฺสา คาถาย อมฺเหหิ วิตฺถาริตนเยน คเหตพฺพํ, ยถา รหนฺติ สกมฺมากมฺมธาตูนมนุรูปํฯ

50. เววา

กิญฺจาปีทํ [อิทํกิญฺจาปิ (โปตฺถเก)] วิกปฺปนตฺถํ กตนฺติ เหฏฺฐิเมน นิ(นฺนาน)ตฺตํ วิญฺญายติ, ตถาปิ อิมินา วากาเรน วิกปฺโปว, เหฏฺฐิเม ปน กฺวจาธิการา หการนฺตธาตุโต ธฺยณฺปจฺจเย เมหฺยํ, โทหฺยํ สิเนหฺยํ, เลหฺยนฺติปิ ภวตฺเววฯ

53. สํโย

วตฺตุโน-ตฺตปฺปธานตฺตมตฺตวจสีติ นิยตาวยววาจิโน อุปาทานาติ วุตฺตมเนกตฺถตฺเตปฺยาทิสทฺทสฺส, อาทิยตีตฺยาทีติ กมฺมสา ธโนจายมาทิสทฺโท, โสยมตฺโถ สุมงฺคลปฺปสาทนิยา ขุทฺทสิกฺขา ฏีกาย‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนา’ติ เอตฺถ อมฺเหหิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ, สํยุชฺชตีติ สํโยโค-เอกตฺราวฏฺฐิตพฺยญฺชนาฯ

54. วิจฺฉา

ยํวตฺตเตติ วุตฺติวจนํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถํ วตฺตุมารภเต ‘สมฺภวาเปกฺขาเย’จฺจาทิ, ยํวตฺตเตติ จ สุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจาโรติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ยสทฺทสฺสานิยมตฺถวุตฺติตฺเตปิ ปทวากฺยโต นาญฺญํ สมฺภวติ วิจฺฉายมาภิกฺขญฺเญ จ วตฺตมานนฺติ อาห ‘สมฺภวาเปกฺขายปทํ วากฺยํวา’ติ, สมฺภวตีติ สมฺภโว-ปทํ วากฺยํ วา, ตสฺมิํ อเปกฺขาย ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, วตฺตเตติ วิจฺฉายมาภิญฺเญ จาตฺเถ วตฺตเต, นนุ ปทสฺส วากฺยสฺส วา วิสุํเยว ทพฺพาทโย อตฺถา, ตํ กถมิท เมตสฺมิํ วตฺตุธมฺเม กิริยาธมฺเม จ วิจฺฉาภิกฺขญฺญตฺเถ วตฺตเตติ อนุโยคํ สนฺธายาห-‘วิสยภาเวนา’ติอาทิ, วิจฺฉาย วตฺตุธมฺมสฺส กิริยาธมฺมสฺส จาภิกฺขญฺญสฺส วิสโย ปทํ วากฺยํ วา… อนญฺญตฺถวุตฺติวเสน ตตฺถปฺปวตฺติยา, ตํ วเสนจ, อภิธายกตฺเตน เจติ โคจรตฺเตน ปกาสกตฺเตน จาติ อตฺโถ, ยํวตฺตเตติ อชฺฌาหฏสฺส ยนฺติ ปฐมนฺตสฺส วิภตฺติวิปริณามํ ทสฺเสติ (ตสฺสาติ) อาทินา, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘ยชฺชปิ ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสฺวิ’ ตฺยตฺร ฉฏฺฐีโนจฺจารียเต, ตถาปิ ฉฏฺฐีปสิทฺธิ โหเตว, กถํ ทฺเว อิจฺจาเทสนิทฺเทสา อาเทโส จ สมฺพนฺธีนมเปกฺขเต, ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสู’ติ จาตฺถนิทฺเทโส, น จาตฺถสฺสาเทเสน สมฺพนฺโธ อุปปชฺชเต, ตสฺมา วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ยํ ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเต ตสฺส ทฺเว ภวนฺติจฺเจวํ ฉฏฺฐียตฺโถ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, สทฺทรูเป สงฺขฺยยฺเยติ ทุติยา พหุวจนนฺตํ ปฏิปาทยมาโนติ เอตฺถ ปฏิปาทนกิริยาย สมฺพนฺเธโนปทิฏฺฐํ, ‘‘วากฺยนฺตรฏฺโฐปิ สทฺโท ตทญฺญสฺมิมฺปิ สมฺพนฺธมุปยาตี’’ติ ทฺวิสทฺโทติ อิทํ อุปริ วากฺยทฺวเยปฺยุปยุชฺชติ ‘ทฺวิสทฺโท วุตฺโต, ทฺวิสทฺโท น สรูปปฺปธาโน’ติ, อถ สรูปปฺปธาโน กสฺมา น วุตฺโตติ อาห-‘พหุวจเนน นิทฺเทสา’ติ, อถ ทฺเวติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา ปทวากฺยานํ ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ วา สิยา, ตาเนวา วตฺตนฺตีติ ทฺวิปฺปโยโค วา, ตถา สติ ‘ยํวตฺตเต ตสฺสา’ติ กสฺมา ปฐมเมว นิสฺสาย วุตฺติยํ วิวรณํ กตนฺติ อาห-‘เอวญฺจา’ติอาทิ, อิทานิ ทฺวิปฺปโยคปกฺขสฺส สโทสตฺตา อคหิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-‘ยทาตฺวิ’ ตฺยาทิ, ตุสทฺโท ปุพฺพสฺมา ปกฺขา วิเสสสฺส ปทสฺสโก [วิเสสนตฺโถ (โปตฺถเก)], ตตฺถ หิ ทฺเว [ทฺเวรูป (โปตฺถเก)] สทฺทรูปานฺยาทิสียนฺเต , อิห ตุ โสว สทฺโท ทฺวิราวตฺตเต, อาวุตฺตี สงฺเขฺยยฺยาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ทฺวิสทฺโท-ยํ ‘‘อาทสหิ สงฺขฺยา สงฺเขฺยยฺเย วตฺตนฺเต’’ติ วจนโต สงฺเขฺยยฺยวจโน, ตสฺเมห สงฺเขฺยยฺยํ สทฺทรูปํ วา สิยา อาวุตฺติ วา, อิจฺจปิ นิทฺเทโส ตทุภยมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺเคน วา สิยา อิตฺถิลิงฺเคน วา, ตตฺถ ยทา นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส, ตทา สทฺทรูปานิ สงฺเขฺยยฺยานิ ภวนฺติ, ยทา ตุ อิตฺถิลิงฺเคน, ตทา สทฺทสฺสาวุตฺตี อุจฺจารณลกฺขณา กิริยา สงฺเขฺยยา ภวนฺติ, ตโต เจตฺถ อาวุตฺตีอปิ สงฺเขฺยยา โหนฺตี’’ติ, ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพวจนนฺติ เอส ปกฺโขติ อยเมตฺถ ภาโว’’ ยทา ทฺเว อาวุตฺติโย วิธียนฺเต ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต โสเปกฺโข, (อตฺร ฐานฺยาเทสภาโว นตฺถิ) [นตุฏฺฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺโข (โปตฺถเก)] อาวุตฺติ หิ กิริยา, ตสฺสา เจห สทฺโท สาธนํ, น จ กิริยาย สาธนสฺส จ ฐานฺยาเทสภาโว อุปปชฺชเต, ตสฺมา ยทาวุตฺตี วิธียนฺเต, ตทา ทิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต-โส ปกฺโข ภวตี’’ติ, อยมฺปิ ปกฺโข ปาณินีเยหิ ปริคฺคหีโต, ตทยุตฺตํ โทสทุฏฺฐตฺตาติ สนฺทสฺสยมาห-‘โส ปเน’ตฺยาทิ, เต หิ ทุติยมฺปิ ปกฺขมพฺภุปคมฺม อุปจารมตฺตโต เภโท, วตฺถุโตตฺวเภโท วาติ โปโนปุญฺเญน ตํ สาเธนฺติฯ กถมฺปน สโทสตฺตํ เยนายํ น คหิโตตฺยาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, ณฺโย นสิยาติ ‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (4-59) ภาเว วิธียมาโน ณฺโย ทฺวิปฺปโยคปกฺเข สทฺทเภทสพฺภาวา ปุน ปุเนติ สมุทายสภาวโต ปุนปุน ภาโวติ อตฺเถ ปุนปุน สมุทายโต น ภเวยฺยาติ อตฺโถ, น เกวลํ ณฺโยว, อถ โข เอกปทนฺโตคธานํ สรานํ สรานมาทิภูตสฺสุการสฺส ภวนฺโต โอกาโรปิ ‘‘สรานมาทิสฺสา ยุวณฺณสฺสา เอโอ ณานุพนฺเธ’’ติ (4-124) น สิยา, ‘‘มนาทฺยาปาทีนโมมเย จ ‘‘อิติ (3-59) โอกาโร ปน ปกฺขทฺวเยปิ โหเตว… อุตฺตรปทสฺส นิมิตฺตภาเวน คหิตตฺตา, ปุพฺพปกฺเขปิ หิ ทฺเว สทฺทรูปานฺเยวาทิสียนฺเตติ โหเตว ปท เภโท, วกฺขติ หิ ‘สตีปิ อตฺตคเต เภเท’ติฯ

นนุ อาวุตฺติธมฺมเภท สทฺทสฺสุปจริโต เภโท, สรูปโต ตฺวเภโทว, อญฺญถา อาวุตฺติเยว น สิยา, เอกสฺส หิ วตฺถุโน อาวุตฺติ โหติจฺจาห‘นานฺตเรเน’จฺจาทิ, อญฺญเถติ อุปจริโต เภโท น สภาวโตติ เจ, การิยมฺภวตีติ เอวิ น สกฺกา วตฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, สภาวโต ตฺวเภโท วาติ อุปจาราภาเวน วตฺถุโต วิชฺชมานเภทมวธารยติ, อญฺญถาติ ยทิ เภโท สิยา, อาวุตฺติเยว น สิยาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ยทิ สภาวโตว เภโท ภินฺนสฺส ปน กถมาวุตฺติ สิยา’’ติ, ฐานิสทิสตฺตาติ ‘‘ฐานีวิยาเทโส’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติฯ

กิริยายาติอาทีสุ สหตฺเถ ตติยา… กิริยาทีหิ ทพฺพาทฺยตฺถานํ วตฺตุ [กตฺตุ] พฺยาปนิจฺฉาปวตฺติโต, เทสาทีติ ( ) [(หิ) (โปตฺถเก)] อาทิสทฺเทน กาลาวตฺถาทิํ สงฺคณฺหาติ, นานาการยุตฺตเมว ภินฺนํ นาม โหตีติ อาห-‘อเนกปฺปการยุตฺเต’ติ, พหุวจนนิทฺเทสโต วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เตนาติ เยน พหุวจนนิทฺเทเสน สกิํ พฺยาปนิจฺฉา โชตียติ เตน กรณภูเตน เหตุภูเตน วา, กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉายํ ชาติอาทีนญฺจ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺติ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ อยญฺจ คาโม รมณีโย อยญฺจ คาโม รมณีโยติ กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอตฺถ กิญฺจาปิ รมณียคุเณน คามทพฺพโยโค อตฺถิ, ตถาปิ คามานํ คุเณน โยโค, สพฺโพ คาโม รมณีโยติ พาหุลฺเลน, นตฺถิ สากลฺเลน [กเมน (โปตฺถเก)] พฺยาปิตุมิฏฺฐตฺตนฺติ สกลพฺยาปนิจฺฉายาภาโวติ น ทฺวิพฺพจนํ, เอวมุปริ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, สมฺปนฺโน ยโวติ สมฺปนฺนคุเณน ยวชาติยา พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอกตฺถา ชาติ, อเนกตฺถ นิสฺสยา วิจฺฉา [เอกตฺถาชาติ, เอกมตฺถํ ญาปยิสฺสามีติ ชาติสทฺโท ปยุชฺชเต อเน กตฺถนิสฺสยาจ วิจฺฉา, อเนกตฺถํ สญฺญาปยิสฺสามีติ วิจฺฉาปยุชฺชเต-ติ มหาภสฺเส], โสภนํ ธวขทิรนฺติ โสภนคุเณน ธวาทิทพฺพานํ พฺยาปิตุมิจฺฉา, อตฺถสทฺเทเนตฺถ ทพฺพาทโย วตฺตุมิฏฺฐาติ อาห-‘ทพฺพคุณกิริยาลกฺขเณ’ติ, วิสทฺโท ปเนตฺถ พฺยาปนตฺโถติ อาห-‘พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุ’นฺติ, สาติ วิจฺฉา, วตฺตุธมฺโมติ ‘รุกฺขํรุกฺข’มิจฺจาทิกํ โย วทติ, ตสฺส วตฺตุโน ธมฺโม… อิจฺฉาลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ตปฺปฏิพทฺธตฺตา , สทฺโทติ รุกฺขมิจฺจาทิโก, ตสฺส สทฺทสฺส ยํ รูปํ อตฺต ภาโว, ตเมว ปจฺจาสตฺยา ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ วิจฺฉา ภิกฺขญฺเญสุ วตฺตมานสฺส สุตสฺเสว ตสฺส รูปสฺส ปจฺจาสนฺนภาวโต ทฺวิสงฺขฺยา ยุตฺตํ ทฺวิสงฺขาตาย สงฺขฺยาย ‘รุกฺขํ รุกฺข’มิจฺเจวํ ยุตฺตํ อติทิสียเต สุตฺเต ทฺเวอิจฺจเนน, ทฺวิพฺพจนสฺเสว [ทฺวิพฺพจนเมว (โปตฺถเก)] หิ ทฺวิสงฺขฺยายุตฺตตา, อถ กตเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหิ สพฺเพเยเวเตตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเตหฺยภิธยนฺเตติ พหตฺตา พหุวจนํ ปปฺโปติ, เอกวจนนฺตุ น สิชฺฌติ ‘รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจตี’ติ เอกตฺถาภิธานภินฺนสพฺพรุกฺขปฺปตีตีติ กถเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพวจนนฺตี อาสงฺกิยาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, อตฺถสามตฺถิยาติ ‘พหุวจนนฺตปฺปโยเคหิ’จฺจาทินา วกฺขมานนเยน พหุวจนนฺตปฺปโยเคเนว วิจฺฉาตฺถโชตนโต น ตตฺถ ทฺวีพฺพจนํ สิยา, ภวิตพฺพญฺจ ทฺวิพฺพจเน (น, เอ) กวจนตฺตมนฺตเรน น จาตฺถิ ทฺวิพฺพจนาวกา โสติ ปตีติ พลาวคโต โย-ตฺโถ, ตสฺส อตฺถสฺส อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ อตฺถสามตฺถิยํ, อตฺถสามตฺถิยา เอกวจนนฺตสฺส ทฺวีพฺพจนนฺติ สมฺพนฺธา, กิริยาทิโยคนฺติ กิริยาคุณาทิ สมฺพนฺโธ, มนฺตฺวาติ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺตีมสฺส ปุพฺพกิริยาวจนํ, อภิสํหริตฺวาติ เอกโตกตฺวาฯ สทฺทสฺส ตาทิสตฺถปจฺจายกตฺเต สามตฺถิยํ สทฺทสตฺติ [สทฺทสฺส]ฯ

ยุคปทาธิกรณตายํ สหวจนิจฺฉายํ พหุวจนปฺปวตฺติเยว, น ตตฺถ ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ, อโต เยวาติ พหุวจนนฺตสฺส สทฺทสตฺติยา วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาวาเยว, เอวมญฺญเต- ‘อิธ ปน โยคปชฺชํ ทุวิธํ สทฺทโยคปชฺชํ อตฺถโยคปชฺชญฺจ, ตตฺถ กิญฺจิ สาตฺถกานํ สทฺทโยคปชฺชมตฺถโยค ปชฺชํ น สมฺภวตีติ, ยุคปทิ อธิกรณํ ธวาทิ อตฺโถ ยสฺส โสธวขทิรปลาสสทฺโท ยุคปทาธิกรโณ, ตสฺส ภาโว ตถา, ตสฺสญฺจ สติ, สทฺทโยคปชฺชมนฺตเรน ภินฺนตฺถานเมกสทฺทวจนียาน เมกโต ปปตฺติ อตฺถโยคปชฺชํ, ตํ สหวจนิจฺฉายนฺติ อิมินา ทสฺสิตนฺติ ตสฺสํ สหวจนิจฺฉายญฺจ สติ, โสภนา ธวขทิรปลาสา โสภนา รุกฺขาติ โสภนคุณโยเคปิ พหุวจเนเนว วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาโวติ, โสภนํ ธวขทิรนฺติ ปน สตีปิ สทฺทโยคปชฺเช สมาหารตฺตา นตฺถตฺถโยคปชฺช [นาตฺวยาคปชฺช (โปตฺถเก)] นฺติ เอกวจนนฺตตฺตา ทฺวิตฺตปฺปสงฺเคปิ โสภนํ ธวขทิรนฺติ สทฺทานํ สกิํ พฺยาปนิจฺฉายาภาวา น ทฺวิพฺพจนนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํฯ

วาตฺติกกาเรน ‘‘อานุปุพฺพิเย ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-1-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อานุปุพฺพิเยปิ’จฺจาทินา, อตฺเถวานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา ตโตว ทฺวิตฺตนฺติ ปฏิปาทย ‘มานุปุพฺพิย’มิจฺจาทินา ‘อตฺถิเยเวจฺจาทิโน วุตฺติวากฺยสฺส วิวรณมาหฯ คามชาติยา ตุลฺยชาติยานํ ทิสา เทสาทิเภเทน ภินฺนานมิว คามานํ, น เอตฺถ วิจฺฉา, มูลมคฺคํ วา หิ มุขฺย เมกเมว… เหฏฺฐุทฺธภาคนฺตราภาเวเนกตฺตา, เยนุปริยโธ ภาคาเปกฺขาย กตมูลคฺคพฺยปเทเสน ภินฺนชาติยา มูลคฺคภาคา, เต ภินฺนชาติยา, น จ ภินฺนชาติยานํ วิจฺฉา โหติ, น หิ โคโคติ วุตฺเต (วาหีก)คตา วิจฺฉาวคมฺยเตติ อาจริยชินินฺทพุทฺธินา อานุปุพฺพิเย วิจฺฉายาภาวํ ปฏิปาทิตํ, ตํ วิฆฏยิตุํ ‘ยทิ หิ’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ วิปญฺจิตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ, นสนฺนิวิฏฺโฐติ น ปติฏฺฐิโต, นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, ยสฺสูปริภาโค อตฺถิ ตมฺปิ มูลนฺติ มูล พฺยปเทสสฺสาเปกฺขา กตตฺตมาห, อุภยนฺติ มูลมคฺคญฺจ, ตถา อญฺเญปิ มูลคฺคภาคาติ อิมินา มูลคฺคเภทานํ เหฏฺฐา วิย คหเณ สติ พหุตฺตมาห, ปุพฺพกถิเตนาติ ‘รุกฺขาทีนํ พาหุลฺเลนา’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มูลาทีนํ พาหุลฺเลน ถูลาทิ คุณโยคมฺมนฺตฺวา สตฺตมีวิภตฺติยุตฺเตน มูลาทิสทฺทสหิเตน สพฺพ สทฺเทน มูลาทิกมตฺถมภิสํหริตฺวา สพฺพสฺมิํ มูเล ถูลา สพฺพสฺมิํ อคฺเค สุขุมาติ เอวํ (วตฺตุโน) พฺยาปิตุมิจฺฉายเมกวจนนฺตสฺส วิจฺฉายนฺเตฺวว ทฺวิพฺพจน’’นฺติฯ

เชฏฺฐานํ วิจฺฉาสมฺภเว สพฺพกนิฏฺฐสฺส เชฏฺฐตฺตาภาวานุปฺปเวโส น สิยาติ อานุปุพฺพิยมตฺตวจนิจฺฉายํ เตเนว ทฺวิตฺตมภิหิตํ ‘เชฏฺฐํ เชฏฺฐมนุปฺปเวสยา’ติ เตเนวาจริเยน, ตทธุนา วิฆฏียติ ‘เชฏฺฐ’ มิจฺจาทินา , กนิฏฺโฐปิ ปเวสียตีติ กนิฏฺฐสฺสปิ วิจฺฉาสมฺภวมาห, ตตฺถ การณมาห-‘ยเถว หิ’จฺจาทิ, ปรสฺสาติ มชฺฌิมสฺสาติ เอตฺถ วิเสสนํ, กนิฏฺฐสฺสาปิ เชฏฺฐพฺยปเทโสติ สมฺพนฺโธ, ยถาวุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘วตฺติจฺฉานิพนฺธเน หิ’จฺจาทินา, วตฺติจฺฉาทิพนฺธเนติ วตฺตุโน อิจฺฉา นิพนฺธนํ การณมสฺสาติ สมาโส, วตฺถุสภาเว วตฺถุ ตตฺเถ, อภินิเวโส ปวตฺติ, นาภิสมฺภุณาติ น ปปฺโปติฯ

‘‘สกตฺเถ วธาริยมาเน เนกสฺมิํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-12-วา) วาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตทาห ‘สกตฺเถ’อิจฺจาทิ, อตฺถปฺปการณาทฺยนเปกฺขสฺส ปทสฺส อตฺเถ สกตฺเถ อวธาริยมาเน เอตฺตกเมเวติ คมฺมมาเน อเนกสฺมิํ ทิยฺยมาเน ทฺวิพฺพจนมิฏฺฐํ มตํ ปาณินิยานนฺติ อตฺโถ, อยมฺปเนสมธิปฺปาโย ‘มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหี ตฺยตฺร ทฺเว เอว มาสา ทาตุมิจฺฉิตา, กหาปณํ นาม–

จตฺตาโร วิหโย คุญฺชา, ทฺเวคุญฺชา มาสโก ภเว;

ทฺเว อกฺขาว มาสกาปญฺจ,กฺขานํ ธรณมฏฺฐกํติฯ

วุตฺตวิธินาเนกมาสกสมุทาโย, ตตฺถ น สพฺเพ กหาปณ สมฺพนฺธิโน มาสา ทานกิริยาย พฺยาปิตา, ทฺเวเยวาติ เนตฺถตฺถ วิจฺฉาติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺเพน ทฺวิพฺพจน’’นฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวาติ ตํ ทฺวิพฺพจโนทาหรณํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปาทยิตุํ วิจฺฉายเมว ทฺวิตฺตํ ทสฺเสตุํ… มาสกํ มาสกมิจฺจาโทตฺวยมธิปฺปาโย-‘‘เทหีติ ทานกิริยาย มาสฺส พฺยาปิตุมิฏฺฐาติ วิจฺฉายเมเวตฺถ ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหฺยโต ทฺวิรุตฺตา วิจฺฉาว คมฺยเต’’ติ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิกํ กิมาสงฺกิย วุตฺตนฺติ อาห‘เทหี’ติอาทิ, อวธารเณ ปตียมาเนติ กหาปณสมฺพนฺธินิ พหุมฺหิ มาสกสมุทาเย มาสกทฺวยนิจฺฉเย วิญฺญายมาเน สติ, อวิเสเสน สามญฺเญน มาสานํ เทหีติ ทานกิริยาย พฺยาปนา ภาวาติ สมฺพนฺโธ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิโน สาธิปฺปายมตฺถมภิธาตุมารภเต ‘ปเทเน’จฺจาทิ, เอตฺถ ปเทนาติ มาสกมิจฺจเนน ปเทน, อิมมฺหา กหาปณาติ อิทเมตฺถ สทฺทนฺตรํ, กตาภิสงฺขรณสฺสาติ มาสกํ มาสกมิจฺเจวํ นิปฺผาทิตสฺส, สทฺทนฺตรโตติ อิมินา ปทนฺตรโยโค คหิโตติ อาห-‘ปทนฺตเรน โยคโต’ติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิตฺตกรณกาเล สทฺทนฺตรวจนียสฺสตฺถสฺสานเปกฺขิตตฺตา มาสกํมาสกนฺติ อวิเสเสน มาสกวิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ, ตทนุ ปน อิมมฺหา กหาปณาติสทฺทนฺตรสมฺพนฺเธ สติ ยทิ กหาปณสมฺพนฺธฺย น วเสสมาสกวิจฺฉา ปริคฺคยฺหติ ตทา อิมสฺส กหาปณสฺสาติ ฉฏฺฐิยา ภวิตพฺพํ, อิมมฺหา กหาปณาติ ปน อวธิปญฺจมีนิทฺเทสโต กหาปณโต ทฺวยเมว คเหตฺวา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ อิมมฺหา กหาปณาติ สทฺทนฺตรโตวธารณํ คมฺยเต’’ติฯ

‘‘ปุพฺพปฐมานมตฺถาติสยวจนิจฺฉายํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-12-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุพฺพปฐมานํ มิจฺจาทิ, ปุพฺพปฐมานํ ปุพฺพปฐม สทฺทานํ อตฺถาติสโย โย อตฺถสฺส ปกํโส, ตสฺส วจนิจฺฉายํ, สพฺพปฐมภาวสงฺขาต อตฺถาติสยมตฺตาว วจนิจฺฉาติ น เอตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, วิกสนกิริยาย ปากกิริยายาติ วุตฺเตปิ วิกาสกรณกิริยาย ปากกรณกิริยายาติ อตฺถสมฺภวโต ‘ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผ’นฺติ ตฺยาโท, ปุพฺพํ ปุพฺพํ วิกสนํ กโรนฺติ, ปฐมํ ปฐมํ วจนํ กโรนฺตีติ กิริยาวิเสสนวเสน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ปุพฺพาติ มตา ปฐมาภิมตาติ อิมินา ปุพฺพปฐมภาเวนาภิมตานํ พหุตฺต พฺยาปเนน วิจฺฉาสพฺภาเว การณมาหฯ

‘‘ฑตร ฑตมานํ สมสมฺปธารณายมิตฺถีนิคเท ภาเว ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-12-วา) วุตฺตํ, เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อิตฺถิลิงฺคโยคา อิตฺถีติ วุตฺโต, นิคทฺยเตเนเนติ นิคโท, อิตฺถี นิคโท ยสฺส โส อิตฺถินิคโทภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถีนิคเท ภาเว, ตทาห-รตรรต มนฺตาน’มิจฺจาทิ, อิตฺถิลิงฺเคติ อิตฺถิลิงฺคํ ยสฺส โส อิตฺถิลิงฺโคภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถิลิงฺเค ภาเว วตฺตมานานํ รตรรตมนฺตานํ ทฺวิพฺพจนมภิมตนฺติ สมฺพนฺโธ, กสฺมิํ วิสเยติ อาห-‘สมสมฺปธารณ วิสเย’ติ, สเมน อฑฺฒตาทินา คุเณน อิเม อุโภ อฑฺฒา อิตฺเววํ รูปา สมฺปธารณา นิรูปนา อวโพโธ สมสมฺปธารณา, สาเอว วิสโย, ตสฺมิํ สติ, อฑฺฒตาย พหุวิธตฺตาภาวา กิริยาทิโย คาภาวา จ นตฺเถตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, ปุจฺฉิยมานาติ อิมินา อิเม อุโภ’ อิจฺจาทีนํ ปุจฺฉาวากฺยตํ ทสฺเสติฯ

ปรพฺยวหาเรนาห-‘อาขฺยาตาทีนํ วิสยตฺต’นฺติ, อิมินา อาขฺยาตาทีนเมว กิริยาโชตกปทภาเวน โปโนปุญฺญสงฺขาตกิริยา ธมฺมสฺส ธนสเมว วิสยตฺตํ ทีเปติ, อติสยวิสิฏฺฐนฺติ อิมินา ปปจติสทฺเทปกาโร ปกํสตฺถ โชตโก อุปสคฺโคติ ทสฺเสติ, หิวิธิมฺหีติ’ลู-จฺเฉทเน’อิจฺจสฺมา วิธิมฺหิ หิปฺปจฺจโย ‘‘ปญฺหปตฺตนาวิธีสุ’’ติ (6-9) อิมินา สุตฺเตนาติ อตฺโถ, โอสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’’ติ (5-82) โอการสฺส, ‘ปุพฺเพก-กตฺตุกาน’’ (5-62) มิจฺเจวาติ เอวกาเรน ปเรสมิวายมปฺยาภิกฺขญฺเญ ปจฺจโย เจ วิธียเต, ตทา ปปจติอิจฺจตฺร วิย อาภิกฺขญฺเญ วิธียมาเนน ปจฺจเยเนว อาภิกฺขญฺญตฺถสฺส ปกาสิตตฺตา น ทฺวิพฺพจเนน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ, ยทา ตุ ภุสํ ปุนปฺปุนํ ปจตีติ วจนิจฺฉา ตทาปิ ปปจตีติ ภวตฺเยวฯ

อิห อิมสฺมิํ อุทาหรเณ, อาภิกฺขญฺเญ อิจฺเจวาติ อิมินา อนุกรณมตฺตเมเวตํ นตฺเถตฺถาภิกฺขญฺญนฺติ ปาณินิยา สุตฺตนฺตเรน ทฺวิตฺตมฺปฏิปาเทนฺติ, นตฺเถตฺถ ตาทิเสน วจเนน ปโยชนํ, อาภิกฺขญฺเญเยว ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสติ, เอวมญฺญเต ‘‘ปฏอิจฺเจตมนุกรณํ ภวน กิริยมฺปติ วตฺตตีติ [ภวนกิริยามตี วุตฺตีติ (โปตฺถเก)] กิริยาธมฺมํ โปโนปุญฺญเมตฺถ อตฺเถวา’’ติ, เตเนว วกฺขติ-‘ปฏปฏา ภวตีติ อาภิกฺขญฺเญ ทฺวิพฺพจน’นฺติ, อนิติสฺมินฺติ อิติสทฺเท อวิชฺชมาเน, ราปฺปจฺจโยติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต กเต ปจฺฉา ราปฺปจฺจโย, ราปฺปจฺจยมกตฺวาปิ ปการนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘อถวา’ อิจฺจาทิ, ทีโฆ นิจฺจนฺติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต ปฏปฏกโรตีติ ฐิเต นิจฺจํ ทีโฆ, ปฏปฏา กโรตีติ เอตฺถ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏปฏายตีติ เอตฺถ ทสฺเสตุํ ปฏปฏายตีติอาทิ อารทฺธํฯ

55. สฺยาทิ

เอกสฺส เอกสฺส อิติ ฐิเต ปุพฺพวิภตฺติยา ลุตฺเต สํหิตายญฺจ กตายํ เอเกกสฺส, เอวํ มตฺถเกน มตฺถเกนาติ ฐิเต มตฺถก มตฺถเกนาติฯ

56. สพฺพา

อญฺญํ อญฺญนฺติ ฐิเต อิมินา วิภตฺติยา โลเป อการสฺส ‘‘ตทมินา’’ (1-47) ทินา โอกาเร อญฺโญญฺญนฺติปิ โหติฯ

57. ยาว

ยาวโพธนฺติ ‘‘ยาวาวธารเณ’’ติ (3-4) อสงฺขฺยสมาโสฯ

58. พหุล

กฺวจิ ปวตฺยปฺปวตฺติ, กฺวจญฺญํ กฺวจิ วา กฺวจิ;

สิยา พหุลสทฺเทน, วิธิ สพฺโพ ยถาคมํติฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

ปฐมกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ

2. ทุติยกณฺฑ วณฺณนา

1. ทฺเวทฺเว

อวยวสมฺพนฺเธติ สฺยาทฺยวยวีสมุทาเยน ทฺเวทฺเวติ วุตฺตานมวยวานํ สมฺพนฺเธ, อเตตฺถ วุตฺยนุกูลาย ปญฺจิกาย วา ภวิตพฺพํ, ปญฺจิกานุ กูลาย วุตฺติยา วา, น เจตฺถ ทฺวินฺนมญฺโญญฺญานุกูลตา ทิสฺสติ, ตถาหิ วุตฺติยํ-‘เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ เอตฺตกเมว ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, ปญฺจิกายนฺตุ ตพฺพิเสสน วเสน จ ปจฺจยตฺถวิเสสนวเสน จ อตฺโถ ทสฺสิโต, ตเทว มุภินฺนนฺนาญฺญมญฺญานุกูลตา ทิสฺสติ, ตโต เอตฺถ ยถา ทฺวินฺนมญฺโญญฺญานุกูลตา สมฺปชฺชติ, ตถา พฺยาจิกฺขิสฺสาม ‘‘ยทิ ปเนตฺถ วุตฺยานุกูลา ปญฺจิกา ภเวยฺย ปจฺจยตฺถปกฺโข ชหิตพฺโพ สิยาติ ‘เต…เป.… เอกาเนกตฺเถสุ’ติ จ, เตน…เป.… โยชนิย’นฺติ จ เอเตสํ ชหิตพฺพตาย พหุปาฐวิโลโป อาปชฺชติ, ยทิ ปน ปญฺจิกานุกูลา วุตฺติ ภเวยฺย วุตฺติยํ กิญฺจิมตฺตํ ปกฺขิปิตพฺพ มตฺตเมว สิยาติ พหุวิโลปาปตฺติ (น) โหตีติ เอเตสํ ทฺเวทฺเว โหนฺติ เอกาเน กตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา’ติ วุตฺติยา ภวิตพฺพ’’นฺติ, เอวญฺหิ สติ สตฺถนฺตเรนาปิ สห ฆฏเต, สุตฺเต ‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา’ติ วุตฺตตฺตา ‘เอกาเนเกสู’ติ อิทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา ยุชฺชติ

ปกติวิเสสนวเสน วา ยเทตํ ปจฺจยวิเสสนํ, ตทา สามตฺถิยา เอกาเนเกสูติ ปกติวิเสสนมฺปิ ลพฺภติ, ตตฺถ สามตฺถิยมตฺถ พลํ, ตถาหฺเยกาทีสุ ภวนฺตา ปกติวาจฺจานเมเวกตฺตาทิอพฺยติ ริตฺตอตฺถมตฺตาทีรูปานํ โชตกา สฺยาทโย กถเมกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา อญฺญโต สิยุนฺติ ยถาวุตฺตนามวิเสสากฺเขโป, ตถา อิตฺถิณาทิปฺปจฺจยาทีนมฺปิ ปน ปกติวิเสสานุปาทาเนปิ ยโต ธาตฺวาทิ วาจฺโจตฺโถ นตฺถิ, สามตฺถิยา ตโต, ธาตุตฺยาทฺยนฺเตหิ [ตฺยาทฺยนฺต วาจฺเจหิ (โปตฺถเก)] น โหนฺเต วิตฺติปจฺจยา, ตถา ณาทิปจฺจยาปิ… วิภตฺยนฺตา วิธานโต, ยเทตมฺปกติวิเสสนํ ตทาปิ สามตฺถิเยเนว เอกตฺตาทีสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ตชฺโชตนาย ภวนฺตา สฺยาทโย กถมญฺญตฺถ โหนฺติ อสมฺภวาติ เอกาเนเกสุ ทฺเวทฺเวติ ลพฺภติ, อถวา สรูเปน อวุตฺตมฺปิ สามตฺถิเยเนกาเนกตฺเถสูติ คมฺมมานํ วุตฺตเมว โหตีติ กตฺวา‘เตจา’ติอาทิกํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เอกาเนเกสุ วตฺตมานโต นามสฺมาติ กิมตฺถํ อสตฺวภูตาย กิริยาเยกตฺตาทิสมฺพนฺธาภาวา กฺริยตฺถาจ ตฺยาทีหิ เยเวกตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา ตฺยาทฺยนฺเตหิ จ น ภเวยฺยุนฺติ ปโยชนนฺตรมาห-‘ยมฺปนา’ติอาทิ, ปญฺจกนามตฺถสฺสาธิปฺเปตภาโว เจตฺถ ปกฺขสฺเสตสฺเสว ยุตฺตตฺตาฯ ตถาหิ สงฺขฺยากมฺมาทโย นาม วาจฺจสฺส ทพฺพสฺส ธมฺโม สกตฺโถ-ปสชฺชโน จ สทฺโท ทพฺเพเยว วตฺตเต… ทพฺเพเยวานฺยนยาทิโวหารา, ตตฺถ ทพฺพวาจินา สทฺเทน ทพฺพธมฺมานมพฺภนฺตรีกรณนฺติ นายุตฺตเมตํ นาเมน ปญฺจนฺนมภิธานํ, วิภตฺติโย ปน โชติกา, อิตฺถิปจฺจยา จ อิตฺถิลิงฺคสฺส, ตถา จามฺเหหิ วุตฺตํ สมฺพนฺธจินฺตายํ–

สทฺโท สกตฺถํ วตฺวาน, ปทตฺถํ ทพฺพสญฺญิตํ;

สมเวตํ วเท ลิงฺคํ, สงฺขฺยํ กมฺมาทิกมฺมิ เจติฯ

เอกาเนเกสุ สฺยาทีนํ ยถากฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘เตนา’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาติ เยน ปญฺจโก นามตฺโถ อธิปฺเปโต เอกาทีสุ จ อตฺเถสุ โช-ตนีเยสุ สฺยาทโย วิธิยิสฺสนฺติ เตน, สพฺพตฺถาติ ‘อํโย’อาทีสุ สพฺพตฺถ, สภาวโตตฺยาทิกสฺสายมธิปฺปาโย ‘‘ยทฺยปิ สฺยาทโย เอกาเนเกสุ โหนฺติ ตถาปิ เอกาทโย สงฺขฺยาย ปริจฺฉินฺเน อตฺเถ วตฺตนฺติ น สงฺขฺยามตฺเต, สงฺขฺยาย สมฺภวาภาวา สงฺเขฺยเย ภวตีติ น สงฺขฺยาปิ สฺยาทีนมตฺโถ’’ติ (น) เกวลํ สกตฺถ ทพฺพาทิเยว สฺยาทีนมตฺโถ น ภวติ, อปิ ตุ สงฺขฺยาปีตฺยปิสทฺทตฺโถ, อเนน สงฺขฺยา วิภตฺยตฺโถ จตุกฺโก นามตฺโถตฺยยมฺปกฺโข นิรากโต ปญฺจโก นามตฺโถติ ทสฺสเน สงฺขฺยากมฺมาทีนํ วิภตฺติโย โชติกา โหนฺติ, ติโก นามตฺโถติ ทสฺสเน ตุ สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติวาจฺจา โหนฺติ, อิทานิ อธิปฺเปตปญฺจกนามตฺเถ สกตฺถาทิกํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถ สกตฺโถ วิเสสนนฺติ สรูปาทิ ยํ กิญฺจิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตํ ตํ สกตฺโถ นามติ อตฺโถ, ตํ ทสฺเสติ ‘สรูปชาติคุณทพฺพานิ’ติฯ

พเลน ยสฺสา ภินฺเนสุ, ปวตฺตนฺเต คคาทีสุ;

สา ชาตฺยภินฺนธีสทฺทา, สุตฺตํ ปุปฺเผสฺวิวานฺวีตํฯ

ทพฺพาธาโร ตโต ภินฺโน, นิมิตฺตํ ตปฺปตีติยา;

ภาวาภาวสภาโว โย, โส คุโณ นิคฺคุโณ มโตฯ

สรูปํ สทฺทรูปํว, ชาติยา ยํ วิเสสนํ;

วิเสสียติ ยํกิญฺจิ, ทพฺพํ ตํ สมุทีริตํฯ

อิทานิ สรูปาทิโน วิเสสนสฺส สกตฺถภาวํ ชาตฺยาทิวิเสสสฺส ทพฺพภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถา’ติอาทิมาห, สรูเป วตฺตเต สทฺโทติ วิยเภโทปจาเรนาห-‘สทฺทสฺส สรูเปนา’ติ, เอตฺถ ปน โคติ ชาติมตฺตวาจินิ โคสทฺเท ปยุตฺเต โคสทฺโท ชาติมตฺตมาเหติ โส ชาติํ วิเสเสติ นามฯ

ยฏฺฐิอาทิสทฺเทหิ ยฏฺฐิอาทิสหจริตา อุปจารโต คหิตาติ ยฏฺฐิอาทิทพฺเพหิ ยฏฺฐิอาทิสหจริตา ปุริสา วิเสสียนฺตีติ อาห-‘ทพฺพมฺปิ ทพฺพนฺตรสฺส วิเสสนภูตมฺภวตี’ติ, ยฏฺฐิโยปเวสยาติ ยฏฺฐิสทฺทวจนีย ยฏฺฐิทพฺพวิสิฏฺเฐ ปุริเส ปเวสยาติ อตฺโถ, กุนฺเตปเวสยาติ เอตฺถาปิ เอเสวนโย, ยถาวุตฺตจตุพฺพิธสกตฺถโต ปโรปิ อตฺถิ สกตฺโถติ อาห-‘กตฺถจี’ติอาทิ, สมฺพนฺธนิมิตฺโตติ สมฺพนฺโธ นิมิตฺตํ การณํ ปจฺจยปฺปวตฺติยา อสฺส ปจฺจยสฺส โสติ สมาโส, เอตฺถ หิ ทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ อสฺสาติ สามิโน ปุริสสฺส สํสงฺขาตทณฺฑาทิทพฺเพน สหโย สสฺสามิสมฺพนฺโธ, โสปิ ปจฺจยสฺส นิมิตฺตํ, ตถา จ วกฺขติ-‘ทณฺฑปุริสสมฺพนฺธา ทณฺฑีติ ปจฺจโย’ติ, (กิริ)ยา ปทตฺถสฺสาปิ วิเสสนตฺเตน สกตฺถภาโว ชาติปทตฺถาทีนํ วุตฺต ฐาเนเยว วตฺตพฺโพติ ปาจโกติ เอตฺถ กิริยาการกสมฺพนฺธสงฺขาตํ ปราภิมตํ สกตฺถมฺปิ ปโรปเทเสโนปทิสิตุกาโม อิธ สมฺพนฺธสกตฺถสฺส วุตฺตฏฺฐาเนเยว กิริยาสกตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘กตฺถจิ กิริยาปี’ติอาทิมาหฯ นามสภาเวน วิญฺญายมานํ ปญฺจมํ นามสงฺขาตมตฺถํ ทพฺพปทตฺเถน สงฺคเหตฺวา ชาติคุณกิริยาทพฺพานีติ หิ จตุพฺพิโธ นามตฺโถ, นามมฺปิ อนฺวตฺถรุฬฺหิวเสน ทุวิธํ ปุมิตฺถินปุํสก ลิงฺควเสน ติวิธมฺปิ จตุพฺพิธํ โหติ… ยถาวุตฺเต จตุพฺพิเธ อตฺเถ นมติ, เต วา อตฺตนิ นาเมตีติ อิมินา การเณน. สามญฺญคุณ กิริยายทิจฺฉาวเสนาญฺญถาปิ จตุพฺพิธตฺตํ นามสฺส วทนฺติ, ตตฺถาปิ ยทิจฺฉานามสฺส ทพฺพนาเมเนว สงฺคโห เวทิตพฺโพ, อิตฺถตฺตํ เอสาติ ปสิทฺธิมา อตฺโถ, ยมฺปนาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สาเธติ ‘ตตฺเถ’จฺจาทินา, อภิธายกตฺเตน โชตกตฺเตน, อิการนฺตโตติ มุนิสทฺทโต, อญฺญถาติ อิการนฺตโต น ภวติ เจ, อโตติ อาเทส ภวนโต ผลํ ทสฺสิตํ น สิยาติ สมฺพนฺโธ, วุตฺติยํ ‘เอวํ กุมารี กุมาริโย’ติอาทีสุ เอวนฺติ ยถา ปุลฺลิงฺเค อิการนฺตโต สฺยาทีนมุทาหรณมนาเทสตฺถํ วุตฺตํ เอวมิตฺถิยมฺปิ อนาการนฺตโตติ ทสฺเสติ, อุปลกฺขณํ เจตมินี-นี-อู-ติ-ปจฺจยนฺตาทีนํ, อสติ…เป.… วจเนติ อิมินา ปาณินิยานํ วิภตฺติสญฺญาวิธายกสฺส สุตฺตนฺตรสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘วิภตฺติจ’’ (1-4-104) อิติ หิ เตสํ สุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ ‘สฺยาทีนํ ตฺยาทีนญฺจ วิภตฺติสญฺญา โหตี’ติ, ภวนฺตีติ อนฺวตฺถวเสน วิภตฺติสทฺทวจนียานิ ภวนฺติ, โส (เยวตฺโถ) วิภตฺติจฺจเนน วิภชียตีติ วิภตฺติ, กมฺเม กฺติปฺปจฺจยนฺโตยํ วิภตฺติ สทฺโทติ ทสฺเสติ, กถมฺปเนเตสุ สฺยาทีสุ วิภชียติจฺจสฺส วากฺยตฺถาสฺสานุคโม เยเนวํ วุจฺจติจฺจาสงฺกิย เยน ยถา จ วิภชียติ ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิฯ

2. กมฺเม

วุตฺติยํ กตฺตุกิริยายาติ กตฺตุสาทฺยตาย ตํ สมฺพนฺธินิยา กตฺตุกมฺมฏฺฐายปิ ทุวิธาย กิริยาย, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ กโรติ เอตฺถ สมฺพนฺธนตฺโถติ อาห-‘กรียติ อภิสมฺพนฺธียตี’ติ, ยํกิญฺจิ ปทตฺถรูปํ สมฺพชฺฌตีติ อตฺโถ, อิมินา จานฺวตฺถวเสเนวายํ กมฺมโวหาโร สิทฺโธติ ทสฺเสติ, สพฺพการกานมฺปิ ปน กิริยาสมฺพนฺธ สพฺภาเวปิ กิริยาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตเนว ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ตเทว กมฺมํ วิญฺเญยฺยํ, กตฺตาทิ กตฺตุ กิริยายาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตปิ กตฺตาทิตฺตวจนิจฺฉาเยว กมฺมํ น โหติ… ยสฺมา วจนิจฺฉาเยว การกานิ ภวนฺติ, เอวํ สพฺพการกานมฺปิ การกนฺตรปฺปตฺติยํ ตทภาโว ยถาโยคํ วตฺตพฺโพ, วากฺเยกเทเสเนตฺยเนน ‘‘ทฺเวทฺเวกา’’ทิโน วากฺยสฺส ‘‘กมฺเม ทุติยา’’อิจฺจาทิโน จ เอกวากฺยตฺตํ สูเจติ, ปกรณสฺส มหาวากฺยรูปตฺตา วิปฺปกฏฺฐานิปิ วากฺยานิ อากงฺขาทิสภาเว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานุภวเนเนกวากฺยภาวมฺปฏีปชฺชนฺเต, วุตฺตี หิ–

‘‘อากงฺขาโยคฺคตา สตฺตา, พีชํ สนฺนิธิโน ยโต;

วิปฺปกฏฺฐานิ วากฺยานิ, มหาวากฺยํ กโรนฺตฺยโตติฯ

สามญฺเญนาติ กมฺมาทฺยวิเสเสน, ปุพฺพาจริยสมญฺญาวเสนาห ‘ทุติยาทิกา’ติ, เตน ยทฺยปิ ตฺยาทิโนปิ ทฺวินฺนํ ปูรณิยา ทุติยาติ สกฺกา โวหริตุํ, ตถาปิ สฺยาทีนํ ทุเกเยว ทุติยาตติยา รุฬฺหีติ นตฺยาทีนํ ทุกานิ ทุติยาทิสทฺเทน คยฺหนฺติ, วิสิฏฺเฐสูติ กมฺมาทินา วิเสสิเตสุ, ติวิธํ กมฺมนฺติ สกสมยปฺปสิทฺธิยา กมฺมสฺส ติวิธตฺตมาห, อญฺเญ ตุ สตฺตวิธมิจฺฉนฺติ, กถํ–

นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ, เภเทน ติวิธํ มตํ,

ตตฺเถจฺฉิตตมํ กมฺมํ, กมฺมํตฺวญฺญํ จตุพฺพิธํ;

อิจฺฉิตญฺจานิจฺฉิตญฺจ, เนวิจฺฉิตมนิจฺฉิตํ,

ตถาญฺญปุพฺพํ นาญฺญปุพฺพนฺติ, เอวมญฺญํ จตุพฺพิธนฺติฯ

ตตฺถ อิจฺฉิตาทีนิ อุปริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ, ตตฺเรจฺจาทินา ติวิธํ กมฺมํ สรูปโต ทสฺเสติ, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมเมเก-เนกธา ปริกปฺเปนฺติ, ตทิห ปกาสยิสฺสาม–

สตี-สตี วา ปกติ, น ยตฺถ ปริณามินี,

นิสฺสียเต ตํ นิพฺพตฺติ, กมฺมมญฺเญสมญฺญถา;

อสนฺตํ ชายเต ยํ วา, ยํ สนฺตมปฺปกาสติ,

อุปฺปตฺยา-ภิพฺยตฺติยา วา, ตนฺนิพฺพตฺตีติ วุจฺจตีติฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กฏวิการสฺส กาสสงฺขาตา วิชฺชมานา ปกติ ปริณามินี กฏวิการมฺปติ ปริณมนฺตี ยตฺถปฺปโยเค น นิสฺสียเต… กฏํ กโรตีเตตฺถ เกวลมตฺถาวคมมตฺตสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา กาเสติ อสุยฺยมานตฺตา จ, ปกติยา ตุ สุยฺย มานตฺเต วิการิยํ สิยา, เตเนว กาเส กฏํ กโรติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตีติ ทฺวยตฺโถ กโรติ ปจติ จ, ตสฺมา กาเส กโรติ ตณฺฑุเล ปจตีติ วิการียติ, กฏํ กโรติ โอทนมฺปจตีติ นิพฺพตฺตี ยตีติ อตฺโถ, อสตี วา ปกติ อวิชฺชมานตฺตาเยว ยตฺถ น นิสฺสียเต… [(ยถา) (โปตฺถเก)] ( ) สํโยคํ ชนยติ วิภาคมุปฺปาทยตีติ สํโยควิภาคานํ กสฺสาปิ ปกติยา อวิการตฺตา สํโยควิภาควนฺเต หฺยวิกเตเหว เตสํ ชนนโต, ตเมวมฺภูตมนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมาน (ปกติ) กํ วา การิยํ นิพฺพตฺติกมฺมํ นามาติ เอโก, อญฺเญสมญฺญถาติ วตฺวา ตนฺทสฺเสติ ‘อสนฺต’มิจฺจาทินา, ยํ อสนฺตมวิชฺชมานํ ชายเต, ตนฺนิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา สุขํ ชนยติ พุทฺธิมุปฺปาทยตีติ, สนฺตํ วิชฺชมานเมว วา เกวลมปฺปกาสิตปุพฺพํ ยํ อุปฺปตฺติยา อภิพฺยตฺติยา วา ปกาสติ, ตมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา ปุตฺตํ วิชายติสามญฺญมภิพฺยญฺชยตี’’ติ, ตเทวํ เกสญฺจิ มเตน อนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมานปกติกนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปิ อญฺเญสมฺมเตน อสนฺตํ ชายมานํ สนฺตมปฺปกาสมานนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปีติสพฺพมฺปิ อฏฺฐิตปุพฺพเมว ชายตีตฺยสโต ชานนา น พฺยติริจฺจติจฺจาห-‘อสโต ชนนํ กรียตี’ติ, อวตฺถนฺตรนฺติ โอทนาทิโน กฺเลทนาทิลกฺขณมญฺญมวตฺถํฯ

ปกตฺยุจฺเฉทสมฺภูตํ, วิการิยํ กิญฺจิ กิญฺจิ ตุ;

คุณนฺตรสมุปฺปตฺยา, เอวํ สา วิกติ ทฺวิธาฯ

กิญฺจิ วิการิยํ กมฺมํ ปกติยา การณสฺส อุจฺเฉเทน สมฺภูตํ, ยถา กฏฺฐํ ภสฺมํ กโรตีติ กฏฺฐสฺสาจฺจนฺตปราวตฺติ [ปราวตฺติยา (โปตฺถเก)], กิญฺจิ ปน คุณนฺตรานมุปฺปตฺติยา, ยถา สุวณฺณํ กฏกํ เกยุรํ วา กโรตีติ เอวํ ทฺวีธา สา วิกติ โหตีติ อตฺโถ, น วิภาวียนฺเตติ น คมฺยนฺเต, สา ปตฺติ‘ปาปียติ วิสยีกรียตี’ติ กตฺวาฯ

ยตฺร กฺริยากโต โกจิ, วิเสโส นาวคมฺยเต;

ทสฺสนา วานุมานา วา, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตาฯ

ยตฺถ กิริยากโต กิริยาสมฺปาทิโต วิเสโส อติสโย โกจิ นาวคมฺยเต นปฺปตียเต ทสฺสนา วา ปจฺจกฺขปฺปมาเณน อนุมานปฺปมาเณน วา ยถา นิพฺพตฺติวิกตีนมติสโย ปจฺจกฺขานุมานา วคมนีโย, ตตฺร หิ นิพฺพตฺติยํ วิเสสสิทฺธิรติปสิทฺธา… อตฺถลาภาขฺยสฺส วิเสสสฺสาวิชฺชมานสฺส กิริยากตฺตา, วิการิเย ( ) [(เอว) (โปตฺถเก)] ตุ กฺวจิ ปจฺจกฺขวิสโย… กฏฺฐํ ฑหตีติ กณฺหตฺตาทิภาวสฺส ปจฺจกฺเขเนโวปลพฺภนโต, กฺวจิทนุมานคมฺโม… เทวทตฺตํ โรเสติ ปสาทยติ เวติ วิสิฏฺฐมุขวณฺณาทิการิยานุเมยฺยตฺตา โรสาทิโน, เอวํ ยตฺถ น วิเสสสิทฺธิ อปิ ตุ ปตฺติมตฺตํ, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา กถิตา, อาทิจฺจมฺปสฺสติ ธมฺมมชฺเฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, กถญฺจรหิ อสนฺตสฺส [สนฺตสฺส (โปตฺถเก)] ปตฺติกมฺมสฺส กิญฺจิ (อกโรนฺต)สฺส การกตฺตํ, น หิ กิญฺจิ อกโรนฺตํ การกมฺภวิตุมรหตีติ อุจฺจเต-

ทสฺสนกฺขมตาภาโส, ปคมพฺยตฺติอาทโย;

วิเสสา ปตฺติกมฺมสฺส, กฺริยาสิทฺธิยมิจฺฉิตาฯ

อตฺร ทฏฺฐุํ สกฺกา อิติ ทสฺสเน ขมตา อาภาโสปคโม วิสยตฺโตปคโม วิสยตฺโตปคมนํ พฺยตฺติ เจติ เอวมาทโย วิเสสา ยถาโยคํ ปตฺติกมฺมสฺส กิริยานิปฺผตฺติยํ อิจฺฉิตา, ตโต ตสฺส การกตฺตนฺติ อตฺโถ, อาทิจฺจํ ปสฺสตีติ เอตฺถ หิ อาทิจฺโจ ทฏฺฐุํ สกฺกา, ตโตว โส ทิสฺสติ อภิพฺยตฺติญฺโจปยาตีติ ทสฺสนกิริยานิปฺผาทกตฺเถนาสฺส การกตฺตมุปปชฺชเต, ตถา ญฺญตฺราปฺยาทิสทฺทคหิตวิเสสวเสน กิริยาสิทฺธิโต การกตฺตํ เวทิตพฺพํ , นนุ วิการิยมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมเมว… เตน รูเปนาสโตเยว ชนนโต, ปตฺติกมฺมมฺปิ กิริยาสมฺพนฺธรูเปนาสนฺตเมว ปจฺฉา ตถา ภวตีติ นิพฺพตฺติเยวาติ สจฺจํ-

อตฺเถสา วตฺถุฏฺฐิติ, สุขุมพุทฺธิโคจรปตีตฺยนุโรเธน,

ตตฺร ยมฺเปตํ ฆฏเต, ยถา ปตีติ สทฺทตฺถาวตฺตานโตฯ

วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ

กรียติ กโฏ, กโต กโฏ จฺเจวมาทีสุ ตฺยาทิปฺปภุตีหิ อติหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปิ เอกตฺตาทีสุ ทุติยาทโย ปปฺโปนฺติ นิยมาภาวา, ตถาหิ ปญฺจเก นามตฺเถ กฏาทิวจนียสฺส สมฺพนฺธี กมฺมาทฺยตฺโถ, ตฺยาทิปฺปภุตีติ อนภิ หิตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาภิธานาย อภิหิเตสุปิ กฏาทีสุ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺจาทีสุ (2-3-2) ‘‘อนภิหิเต’’ติ (2-3-1) วจนมธิกโรนฺติ, เวยฺยตฺติยาเยว ทุติยาทีนปฺปสงฺเคปิ ตนฺนิสฺสยภูเต-กตฺตาทฺยตฺเถ โชตนายาภิหิเตสุ ทุติยาทโย สิยุํ, ติเก ปน สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติ วจนียา, ตตฺถ ยชฺชปิ กมฺมาทิโน ปจฺจเยนาภิธานํ, ตถาปฺเยกตฺตาทโย นาภิหิตาติ ตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาติ ธานาย อภิหิเตสุปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ‘‘อนภิหิเต’’ติ วจนมธิกโรนฺติ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตตฺริทํ สิยา’ติอาทิ, ตตฺร ตสฺมิํ ทุติยาทิ วิภตฺติวิธาเน อิทํ โจทฺยํ สิยา, กินฺติ อาห-‘ปญฺจเก’อิจฺจาทิ, อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุติ อนภิหิตา กมฺมาทโย นิสฺสยา เยสเมกตฺตาทีนํ, เตสูตฺยตฺโถ, ทุติยาทโย วิภตฺติโย ยถา สิยุนฺติ โชตนายาภิธานาย จาติ ยุชฺชมานวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปีติ อปิสทฺเทน อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสยเมกตฺตาทิํ สมุจฺจิโนติ, อาสงฺกิยาติ ปุพฺพกิริยาย วุตฺตนฺติ อปรกิริยา เวทิตพฺพา, ปญฺจเก ติเก จา ภิหิตกมฺมาทินิสฺสเย เสกตฺตาทีสุ ทุติยาทิปฺปตฺติมาสงฺกาวเสน ทสฺเสตฺวา จตุกฺกวาทีนมฺปิ ปกฺขมุพฺภาวิย ปริหริตุํ ‘ยทิจฺจา’ทิมาห, อยนฺเตสมธิปฺปาโย ‘‘ยเทสา สงฺขฺยา ปาฏิปทิกตฺโถ ตปฺปฏิปชฺชเน กมฺมาทโย วิภตฺติวจนียา, ตทา ‘อนภิหิเต กมฺเม’ติอาทินา อนภิหิตคฺคหณํ กมฺมาทิวิเสสานมนุภวนฺตมนตฺถกํ… อภิหิเต วิภตฺติวาจฺจาภาวโต, ยทา ปนายํ ปกฺโข ‘สงฺขฺยา วิภตฺติวจนียา’ติ ตทา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ ตฺเยวมาทโย นิทฺเทสา วิสยสนฺทสฺสนมตฺตาเยว เวทิตพฺพา’’ติ, สพฺพถาติ ปญฺจกติกวาทีนํ จตุกฺกวาทีนญฺจ มตวเสน สพฺพปฺปกาเรน, สทฺทตฺถาพฺยติริตฺตตฺถมตฺโตเยวาติ พฺยติเรโก พฺยติริตฺตํ, นปุํสเก ภาเว กฺโต, น วิชฺชเต พฺยติริตฺตํ พฺยติเรโก เภโท ยสฺส ตํ อพฺยติริตฺตํ, อพฺยติภินฺนนฺติ อตฺโถ, สทฺทตฺถโต สกตฺถโต อพฺยติริตฺตํ อตฺถมตฺตํ อตฺถสามญฺญํ ยสฺส โอทนาทิสทฺทสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ

กิญฺจาปิ วุตฺติยํ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ อภิหิตมวุตฺตํ, ตถาปิ เตหิ อภิหิเตปฺเยวเมว ทฏฺฐพฺพนฺติ นิทสฺเสนฺโต อาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, กร-กรเณ กรียิตฺถาติ กโต‘กฺโต ภาวกมฺเมสุ’ติ (5-56) กมฺเม กฺโต, สติโกติ เอตฺถ กีโตติ กมฺมตฺเถ ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) อิโก, กมฺมตาคมฺยเต กิตปฺปจฺจยาทีนํ กมฺเม วิหิตตฺตา, เอวญฺจ ธุหิ กิเมกมุทาหรณํ ทตฺตมาจริเยเน ตฺยโต อาห- ‘อุทาหรณ’อิจฺจาทิ, อนภิหิเตติ วจนํ วินาปีติ วจนํ วินา เอวาติ อวธารเณ-อปิสทฺโท, สมฺภาวเนวา, ยทฺยภิหิเตหิ วจนํ วินาปิ ทุติยาทีนมปฺปวตฺติ ภเวยฺย, วจนสพฺภาเว ตุ กถาเยว นตฺถีติ อตฺโถ, เอวญฺจ ปเนตฺถ ทุติยาทีนมภิหิเต ปสงฺคาภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘ปจฺจเต โอทโน, กโต กโฏจฺจาโทปิ ยทิ ทุติยาทโย สิยุํ ปฐมาวิธานสฺสาวกาโส น ภเวยฺย ตโต สามตฺถิยานภิหิเตเยว กมฺมาโท ทุติยาทโย สกิริยา (ยํ ตท)ภิพฺยตฺติยา ภวิสฺสนฺติ, ปฐเมวตฺวภิหิเต’’ติ, น นุจ ปฐมายาการกมวกาโส รุกฺโข ปิลกฺโขติ [รุกฺโข ปิลกฺโขติ กฺริยาปทํ น สูยเตติ วิภตฺยนฺตรสฺสปฺปตฺติ มญฺญเตภสฺสาปทีป] กิมิทมุจฺจเต อการกนฺติ ยทฺย การกํ เนทมฺปโยคมรหติ ตโต ยตฺถ วิเสสกิริยาน มสฺสวนํ ตตฺถ ปทตฺถสหจริตาย สตฺตาย ปตีติยา ‘รุกฺโข อตฺถิ ปิลกฺโข อตฺถี’ติ อเปกฺขียตีติ การกตฺตํ รุกฺขาทีน มตฺเถเวติ [อตฺเถเวติ ญฺญตํ วตฺถุํ ปรํ ปติปาทยิตุํ สทฺโท ปยุชฺชเต ญฺญณญฺจ สโตอิติ ยตฺร กฺริยาปทนฺตรสฺส อปฺปโยโค ตตฺร อุสฺสคฺคโต สตฺตา ปตีติตุตฺถีติ กฺริยาปทานุสงฺคร กตฺตริ ตติยปฺปสงฺครนวกาสา ปฐมา ตฺยตฺโถ-ภสฺสปทีป], น จ อุจฺจํ นีจํตฺยธิกรณวาจิตฺเต [วาจิกา] นิปาตสฺส อตฺถีตฺยเนน นตฺถิ สมฺพนฺโธติ อุจฺจมตฺถีตฺยาเธยฺยสฺเสว กตฺตุตฺตํ นาธารสฺสาตฺย การกตฺตมาธารสฺสาตฺยวกาโส-ตฺถิ ปฐมายาติ ‘‘ปฐมาวิธา นสฺสาวกาโส น ภเวยฺยา’’ติ ยถาวุตฺโต-ยํ เหตุ อสิทฺโธติ จ สกฺกา วตฺตุํ, อสงฺขฺยโต ปฐมาตฺยวตฺวา ‘‘ปฐมาตฺถ มตฺเต’’ติ (2.39) สามญฺญวิธานโต สิทฺโธเยว, ยํ เหตุตฺตานภิหิตวจนมนตฺถกมิจฺเจว ฐิตํฯ

ยญฺจาติ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย อปรมฺปิ กิญฺจิ วตฺตพฺพมตฺถีติ อตฺโถ, ยญฺจ ผลํ มญฺญเตติ สมฺพนฺโธ, ยเทตฺถาน ภิหิตาธิกาโร นตฺถิ ตทา ยถา ‘กโต กโฏ’จฺจตฺรตฺเตน กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา ทุติยา น โหติ ตถา ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏสทฺทโต อุปฺปนฺนาย ทุติยาย (วิปุลาทิคตสฺส) กมฺมสฺสา ภิหิตตฺตา วิปุลาทีหิ วิเสสเนหิ ทุติยา น สิยา, ตโต ตฺยาทิ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ กมฺมสฺสาน ภิหิตตฺตมตฺเตวาติ วิปุลาทีหิปิ ทุติยาวิธานสงฺขาตํ อนภิหิเต’’ติ (2-3-1) อนภิหิต วจนสฺส อธิกาเร ยญฺจ ผลํ จินฺตยตีติ อตฺโถ, ยุตฺตสฺสาติมสฺส อตฺโถ สมฺพนฺธสฺสาติ, ปจฺเจกํ กโรตฺยภิสมฺพนฺธตายาติ ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ กโรติ ทสฺสนียํ กโรติ’จฺเจวํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธตายาติ อตฺโถ, กมฺมตา อตฺถีติ เสโส, เอวํ มญฺญเต-‘‘กฏํ กโรมีติ ปวตฺโต วิปุลํ กโรมี ทสฺสนิยํ กโรมีติ จ ปวตฺโตวาติ วิปุลาทีนมฺปิ ปจฺเจกํ กมฺมตา อตฺเถว, ตตฺเถกสฺสาภิธาเน ปเรกสฺส สุขมวโลกยนฺตีติ ตทภิธานายปิ ทุติยา ภวิสฺสตี’’ติ, ปการนฺตราวตาโร นาจริเย โนปโรธิโตติ ตมฺปิ ปเนตฺถ ทสฺสยิสฺสาม-‘‘กฏสทฺทา อุปฺปชฺชมานา ทุติยา กฏชาติ กมฺมมภิหิตวตี, น วิปุลาทิคุณกมฺมํ, ตโต ตทภิธานาย จ ทุติยาเยว ภวติ, อถวา กโฏว กมฺมํ, ตํ สามานาธิกรณฺเยน วิปุลาทีหิปิ ทุติยา ภวิสฺสติ, กฏํ กโรติ วิปุโล ทสฺสนีโยติ หิ วุจฺจมาเน วิปุลาทโย กตฺตุสมานาธิกรณตาเยว ปตีเยยฺยุํ ตสฺมา กฏสทฺทสามานาธิกรณฺยมฺปฏิปาทยตา วสฺสเมตฺถ ทุติยา กรณียา’’ติฯ นนฺเวมิจฺจาทิโจทฺยํ, เอวนฺติ เอวํ คุณยุตฺตสฺส กมฺมตาย สติ, ปปฺโปตีติ กฏ กมฺเม-ภิธานิเย (กโต) ติ กฺตปฺปจฺจยสฺส กตตฺตา อุทาราทิโต กโรตฺยภิสมฺพนฺธา ทุติยา ปปฺโปตีติ อตฺโถ, เอวํ มญฺญเตจฺจาทิ ปริหาโร, อวยเวน กมฺมํ น วทตีติ สมฺพนฺโธ, อวยเวนาติ วิสุํวิสุํ, กิญฺจรหีติ อาห-‘สภาวโต สพฺพํ กมฺมํ วทตี’ติฯ โหตุ กามํ อุทาราทิโตปิ วุตฺเตน วิธินา ปฐมา, กตสทฺทโต กา ปวตฺตตีติ อาห-‘กตสทฺทโต ปิ’จฺจาทิ, อนฺโตภูโต อนฺโตคโธ นามสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺมิํ กมฺมลกฺขณตฺเถโส อตฺโถ กมฺมลกฺขโณ อภิหิโต กถิโต สมฺปนฺโน สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, นนุ ‘กโต กโฏ’จฺจาโท สภาวโต สพฺพกมฺมวุตฺติยา อนฺโตภูตนามตฺถวุตฺติยา จาตฺถมตฺเต โหติ สพฺพตฺถ ปฐมาติ ‘กฏํ กโรติ อุฬารํ โสภนํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏาทิโตปิ อุปฺปนฺนาย ทุติยาย กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา อุฬาราทีหิ ปฐมาปฺปสงฺโค สิยาติ อภิหิตาภิธานปฺปสงฺโคปคตํ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘กฏาทิสทฺโท ตฺวิ’จฺจาทิ, สามญฺเญนาติ วิสุํ วิสุํ กฏาทิสามญฺเญนฯ

‘‘กตฺตุริจฺฉิตตม’’นฺตฺยเนน (1-4-49) กตฺตุโน กิริยาย สมฺพนฺธิ ตุมิฏฺฐตมํ ตสฺมิํ อิจฺฉิตตเม กมฺมสญฺญํ วิธาย นิพฺพตฺยาทิเกสุตีสุ กมฺเมสุ ทุติยา วิธียเต ปาณินีเยหิ, อิจฺฉิตตมตฺตญฺจ ตทตฺถตฺตา กิริยาย, โอทนํ ปจติ คาวุมฺปโย โทหติตฺยาโท(หิ) โอทนาทฺยตฺถา ปจนาทิกิริยารพฺภเตติ โอทนปยาทีนมิจฺฉิตตมตฺตํ, ตทุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ยํ กตฺตุ’จฺจาทิ, วิภตฺติํ วิธาย ทุติยาภิมตาติ สมฺพนฺโธ, ปุน ปยาทินิปฺผตฺตินิมิตฺตํ ยํกิญฺจิ โทหนาทิกิริยา ยุตฺตํ กรณาทิรูเปน อกถิตํ ควาทิกมิจฺฉิตํ การกํ, ตตฺถาปิ ‘‘อกถิตญฺจา’’ติ (1-4-51) กมฺมสญฺญํ วิธาย เตเนว ทุติยา วิธียเต, ตทุปทสฺเสตุมาห-‘อุปยุชฺชมาเน’จฺจาทิ, อตฺร เจวมกถิตนิยโม กโต วาตฺติกกาเรน-

ปุจฺฉิจิภิกฺขีนํ ทุหิ,ยาจีนํ นิมิตฺตมุปโยเค;

ปุพฺพวิธิมฺหิ-กถิตํ, พฺรูสาสีนญฺจ คุณาสตฺตนฺติฯ

อุปยุชฺชเต อิฏฺฐตฺถสิทฺธิยํ พฺยาปารียตีตฺยุปโยโค-ปโยปฺปภุติ, ตสฺมิํ, นิมิตฺตํ ควาทิ, อปุพฺพวิธิมฺหิ อปาทานาธิกรณาทิ ปุพฺพสญฺญา วิธานาภาเว, วิธาเน หิ มาณวกา มคฺคํ ปุจฺฉติ, รุกฺขา ผลานฺยวจินาตฺยาทิ ยถารหํ ภวติ, คุณาสตฺตนฺติ คุเณน สตฺตํ สมฺพนฺธี, คุณสทฺเทเนตฺถ ปธานสาธนํ ธมฺมาทิกํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ปธานสาธนญฺหิ กิริยาโยปการกมุปการิยํ ปธานภูตํ กิริยมเปกฺขิย คุโณ ภวติ, โจ-นุตฺตสมุจฺจเย, ปธานนฺตุ ธมฺมาทิโน ปวตฺติยา ตทตฺถตฺตา, อุปยุชฺชมานญฺจ ตํ ปโยปภุติเจติ วิเสสนสมาสํ กตฺวา อุปยุชฺชมานปโยปฺปภุติโน นิมิตฺตนฺติ ฉฏฺฐีสมาโส, ปภุติ สทฺเทน ควาทิโน คหณํ, อาทิสทฺเทน โคมนฺตาทิโน, ทุติเยนาทิ สทฺเทน อธิกรณาทิโน, จตุตฺเถน วินยาทิโน, วิธานนฺติ ทุติยา วิธานํ, ทุติยาวิธานมภิมตนฺติ โยชนียํฯ ปาณินิเยหิ ‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิตํ’’ (1-4-50) อิจฺจเนน กมฺมสญฺญํ วิธาย ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ (2-3-2) ตฺยเนเนว ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสตุมาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิต’’นฺตีมสฺส อตฺโถ เยเนเวจฺจาทิปญฺจิกาปาฐานุสาเรน เวทิตพฺโพ, ยุชฺชเตติ กิริยาภิสมฺพชฺฌเต, ยุตฺตนฺติ กิริยาภิสมฺพนฺธํ, อตฺร ตุ–

ยทฺยพุทฺธฺยาหิลงฺฆาทิ, ตทาหฺยาทิมนิจฺฉิตํ;

ยทา ลชฺชาภยาทีหิ, ตเทจฺฉิ ตตมํ มตํฯ

‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺเตนสฺส ปริยุทาสวุตฺติโต อิจฺฉิตา อญฺญมนิจฺฉิตมนภิมตมิตรญฺจ, ตโตเยว‘คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปตี’ตฺยตฺร เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺสปิ รุกฺขมูลสฺส กมฺม สญฺญา สิทฺธาติ ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสติ’เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺมา’อิจฺจาทิ, รุกฺขมูลํ เนวิจฺฉิตํ ปุพฺพมนภิมตตฺตา, นาปฺยนิจฺฉิตํ อปฺปฏิกูลตฺตา, คามคเมน หฺยสฺส ตปฺปรตา, รุกฺขมูโลปสปฺปนนฺตุ ปสงฺคาคตนฺติ รุกฺขมูลานมฺปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ อตฺเถว, อตฺราปิ-

เนวิจฺฉิตานิจฺฉิตนฺตุ, มพุทฺธิยุปสปฺปเน;

มูลํ วิสฺสมนตฺถนฺตุ, ตมิจฺฉิตตมํ สิยาฯ

พฺรูสาสินญฺจาติ จสทฺโทปสงฺคหิเต ทสฺเสตุมาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, เอตฺถ คามเทวทตฺตคคฺคานมกถิตสญฺญา, อชาทโย ตฺวิจฺฉิตตมา, อาทิสทฺเทน ‘ปตฺเถติ คาวุํ ปุริสํ ทฺวิโช’ตฺยาทโย สงฺคหิตา, นยตินี=ปาปุณเน, วหติ วห=ปาปุณเน, หรติ หร=หรเณ, ชยติชิ=ชเย, สพฺพตฺถเลจ เอตฺเต อยาเทเส จ รูปํ, ทณฺฑ=ทณฺฑเน จุราทิตฺตา ณิมฺหิ รูปํ, อถ ‘‘อธิสีฏฺฐาสานํ กมฺมํ’’ตฺยาทินา (1-4-46) เตน เตน กมฺมสญฺญํ วิธาย ‘ปฐวิํ อธิเสสฺสตี’ติ อาโท (ตตฺถ) ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ (2-3-2) ทุติยา วิธียเต เตหิ เตหิ สตฺถ กาเรหิ, สพฺพตฺเถเวตฺถ โลกสฺส กมฺมวจนิจฺฉาติ กเมเนตํญฺญสญฺญาปุพฺพกํ กมฺมมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘อธิปุพฺพ’อิจฺจาทิ, ยาย วตฺติจฺฉาย ทุติยา สิยา ตาย วตฺติจฺฉาย กมฺมตา กถํหินามาติ สมฺพนฺโธ, เนว อุปลพฺภนฺตีติ กทาจิกสฺสจิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปยติตพฺพนฺติ สุตฺตนฺตรมารพฺภนียํ, ตตฺเถวํ กิํ ภวโต มนสิ โทสธิชมฺภเนนาติ อตฺโถ, ธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอวํ สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยถา อาธาเร กมฺมวจนิจฺฉา, ตเถหาปิ อาธารวจนิจฺฉาติ อตฺโถ, เตเนวาห-‘ธมฺเมติ อาธารวจนิจฺฉา’ติ, ธมฺเม อภินิวิสเตติ สมฺพนฺโธ, เอวํสทฺทสมานตฺถตฺตา ตถา สทฺทสฺส ตทตฺถานุสาเรเนว วิญฺญายตีติ ตถาสทฺทสฺส อตฺโถ วิสุํ น วุตฺโต, ปานญฺจ อาจาโรจ ปานาจารํ, ตํปานาจารมสฺส อาธารสฺส ตสฺมิํ ตปฺปานาจาเร, ปานตฺถาจารตฺถธาตุสมฺพนฺธี โย นทฺยาทิ โก อาธาโร โส ปานาจารวาเยวาติ อาห- ‘ปานตฺถาจารตฺถานํ ธาตูนมาธาเร’ติ , เกสญฺจีติ อนิยเมน เกสญฺจิ สทฺทสตฺถการานํ, เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อาธารวจนิจฺฉาปกฺเข, ปติปรีหิ ภาเคเจตฺยวสิทฺธาติ อิมินา ปติสทฺทสฺส ธาตุนา อยุตฺตตํ ทสฺเสติ… ยทิ ยุชฺเชยฺย ฉฏฺฐิยาภาวา, เตนาห-‘ยทาตฺวิ’จฺจาทิ, วุตฺติยํ เตนาติ ตสทฺเทน, อปิสทฺโทปสงฺคหิตํ ตติยมฺปิ คเหตฺวา วาจาติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

3. กาล

ยทา กาลทฺธานมิจฺจาทินา‘มาสมาสเต โกสํ สยติ’จฺจาโท อกมฺมเกหิปิ โยเค กาลภาวทฺธเทสานํ ปเรหิ กมฺมตฺตมนุญฺญาตนฺติ จ, ยทาตฺวิจฺจาทินา ตุ กิริยาว สพฺเพนสพฺพํ น สูยติ, ตถา สติ กุโต จ กมฺมตฺตนฺติ เตเหว วุตฺตนฺตี จ ทสฺเสติ, คมฺม มานกิริยาโยโคปิ น นิสฺสิโต… มาสมาสเตจฺจาทีสุ อาสนาทิ [อาสนาทีสุ (โปตฺถเก)] กิริยานํ มาสาทิโยโค วิย กลฺยาณิตฺตคุณาทิโยโค จ โลกสฺส ปตีติปถมุปยาตีติ, น สิชฺฌตีติ กิริยา น โหนฺติ คุณทพฺพานีติ กิริยาสมฺพนฺธาภาวา กมฺมตฺตาภาโวติ น สิชฺฌติ, คุเฬน มิสฺสา ธานา ภชฺชิตยวา คุฬธานาฯ อชฺฌยนกิริยาย ปพฺพเตน จ มาสโกสานํ สากลฺเลน สมฺพนฺธาภาวา อจฺจนฺตสํโยคาภาโวติ มาสสฺสาติอาทีสุ น ทุติยาฯ ปุพฺพณฺเห สมยนฺติ อิมินา ปุพฺพณฺเห สมโยติ สตฺตมีอามาทิสมาสํ ทสฺเสติ, อจฺจนฺต เมวาติ อิมินา สมยสฺส สากลฺเลน วิหรณกิริยาย สมฺพนฺธมาห, ยํสมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตํ เอกํสมยนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปสงฺกมนกิริยายจฺจนฺตเมว ยุตฺโตติ อิมินา นิวาสนวิหรณ กิริยาหิปิ ปุพฺพณฺหสมยาทีนมจฺจนฺตเมว ยุตฺตตํ อุปลกฺเขติ, ปการนฺตเรนาปิ สิทฺธิยมาสงฺกมุพฺภาวยติ ‘ยทา ตฺวิ’จฺจาทินา, วิภตฺติยา วิปลฺลาโส ยถาปกตมติกฺกมฺม อญฺญถา ภวนํ, อิธ ปน สตฺตมิ ยมฺปตฺตายํ สตฺตมฺยตฺเถ พาหุลเกน ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺเจว ทุติยาปฺปตฺติฯ

ตติยาภิมตาติ ‘‘อปวคฺเค ตติยา’’ติ (2-3-6) วจเนน ปาณินิยานํปปญฺจตฺตมภิมตา, กถมฺปน กาลทฺธานํ กรณตฺตมิจฺจาสงฺกิย กรณตฺตเมสมฺปฏิปาเทนฺโต อาห-‘ตถาปิ’จฺจาทิ, ตถาปีติ วุตฺตกฺกเมน กรณตฺตสมฺภวา ตติยาย วิชฺชมานายปิ, สิยาติ ตติยา สิยา, ตญฺจาติ ตํ กรณญฺจฯ การกมชฺเฌติ เอตฺถ ฉฏฺฐี สมาโส การกสทฺเทน จ สตฺติการกํ คหิตนฺติ (อาห) ‘ทฺวินฺนํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ’ติ, อภินฺนสฺสาปิ หิ เอกสฺส เทวทตฺตาทิกตฺตุโน ภินฺนานํ ตํสมเวตานํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ กาลทฺธานานิ, สตฺติเภทเมว พฺยญฺชยมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, เอกตฺถาติ เอกสฺมิํ เทวทตฺเต, ทฺวีเหตีเต (ภุญฺชิกฺริยา) สาธนนฺติ สมฺพนฺโธ, ทฺวินฺนํ อหานํ สมาหาโร ทฺวีหํ ตสฺมิํฯ อิสุมสตีติ วา, อิสุมฺหิ อาโส อสฺเสติ วา นิปฺผนฺเนน อิสฺสาสสทฺเทน คมฺมมานํ กิริยํ ทสฺเสติ ‘อิสฺวสเน’ติ, นนฺวิจฺจาทิ โจทฺยํ, ธนุปญฺจสตํ โกโส, เอวมญฺญเตจฺจาทิ ปริหาโร, ฉฏฺฐิยาสมฺปตฺตายนฺติ โกสสฺเสกเทเสติ เอวํ ฉฏฺฐิยา สมฺปตฺตายํ, มุตฺตสํสเยเนทํ สมานนฺติ มุตฺโต สํสโย ยสฺมิํ อวธฺยาโท เตเนตํ ตุลฺยนฺติ อตฺโถฯ วุตฺติยํ อภิมตาติ ‘‘สตฺตมี ปญฺจมิโย การกมชฺเฌ’’ติ (2-3-7) วจเนน สตฺตมีปญฺจมิโย ปปญฺจตฺตมภิมตา, ทฺวีเห ภุญฺชิสฺสตีติ ทฺวีสุ ทิวเสสุ คเตสุ ภุญฺชิสฺสตีติ อตฺโถ, ‘‘ยพฺภาโว ภาวลกฺขณ’’นฺติ (2-36) สตฺตมี, สกสกการกวจนิจฺฉาเยวาติ หิ อิทํ พาหุลฺลํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ทฺวีหา ภุญฺชิสฺสติ โกสา วิชฺฌตีติ ทฺวีหา นิกฺขมฺม ภุญฺชิสฺสติ, โกสา นิกฺขมฺม ฐิตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุปาตฺตวิสโย-ยมวธิ, โกเส วิชฺฌตีติ โกเส ฐิตํ ลกฺขํ วิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

4. คติ

กตจตฺถสมาสาติ กโต จตฺถสมาโส เยสุ เต ตถา วุตฺตา, อญฺญปทตฺถวุตฺตโยติ อญฺญปทตฺเถ วุตฺติ เยสนฺติ พฺยธิกรณญฺญปทตฺถสมาโส, จตฺตสมาเส คตฺยาทีนํ วิสุํวิสุํ ปธานตฺตา เตหิ ปรํ ปยุชฺชมาโน อตฺถสทฺโท คตฺยาทีหิ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌตีติ มญฺญเต, อถ สุตฺเต ‘ปโยชฺเช’อิจฺเจตาวตฺยุจฺจมาเน ปโยชฺโช สยํ กตฺตาติ กถํ วิญฺญายติ เยน ‘ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวรณํ กตมิจฺจาสงฺกิยาห-‘คตฺยาทฺยตฺถ’มิจฺจาทิ, อาทิสทฺเทน โพธา ทีนํ คหณํ, ตกฺกิริยาสมตฺโถวาติ ตสฺสา คตฺยาทิกาย กิริยาย สมตฺโถ เอว นิยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, กิริยากรเณ สมตฺโถ นาม กตฺตาวาติ อาห-‘โสจ กตฺตา’ติฯ ทุติยาย สิทฺธายาติ วกฺขมานนเยน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมตฺตสิทฺธิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สุตฺเตเนว กมฺเม ทุติยาย สิทฺธายฯ

กิํ ลกฺขโณ-ยํ นิยโม ยทตฺถมิ ทมารภียติจฺจาห-‘คตฺยาทฺยตฺถาน’มิจฺจาทิ, ปจฺจุทาหรียิสฺสเต ‘เอเตสเมเว’จฺจาทินา, ตถาจาพฺภุปคเม, ปโยชฺโช กตฺตา น กมฺมํ ตฺยพฺภุปคมฺม ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวริตนฺติ อตฺโถ, สามตฺถิยมฺปนอิจฺจาทินา สามตฺถิยสรูปมาห, คติ อาทฺยตฺถานนฺติ ปทจฺเฉโท, นิยุชฺชมาโน ปโยชกพฺยาปารสงฺขาตาย กิริยาย สมฺพนฺธียมานตฺตา กมฺมภูโตว ภวตีติ อตฺโถ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘คมนาทิกิริยาย สาธนตฺตา ยทิปิ ปโยชฺโช กตฺตา, ตถาปิ โส ปโยชเกน คมนาทีสุ พฺยาปาริยมาโน ปโยชกสฺส พฺยาปารลกฺขณาย กิริยาย สมฺพนฺธียมาโน ยทิ กมฺมํ น โหติ อญฺญถา กิํ โหตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน กมฺมภูโตว โหตี’’ติ [(อตฺโถ) (โปตฺถเก)] ( ), ปตียเตติ อิมินา ปตีติวเสเนวาสฺส กมฺมตา, สภาวโต ตุ ปโยชฺโช กตฺตาวาติปิ ญาเปติ, ปโยชโกติ สพฺพตฺถ เทวทตฺตาทิโก วิญฺเญยฺโย, อตฺถคหณสฺสาติ ‘‘สทฺทากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อตฺถคฺคหณสฺส, โพธตฺถสฺส อุทาหรณนฺติ เสโส, นนุ วจนปฺปโยชนํ ทสฺสยตา วจนเมโวปทสฺสิย ปญฺโห กาตพฺโพ, อถ ‘เอเตสเมวา’ตฺยวิชฺชมาเนเนว กถํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘เอเตสเมเว’จฺจาทิ, เหฏฺฐา วุตฺตกฺกเมน นิยมตฺถตฺตา วจนสฺส เอวกาโร ลพฺภติ, สมฺพนฺธิวจนตฺตา เอตสทฺทสฺส เตน ยถาปฐิตา คตฺยาทโยว วิเสสฺสภูตา สงฺเขเปน ปรามสียนฺตีติ เอเต สเมวาติ กตนฺติ มญฺญเต [เอโวสญฺจาติ มญฺญเต (โปตฺถเก)], (คจฺฉติ เทวทตฺโตติ…เป.… นโหตีติ) อิมินา อิมมตฺถญฺจ โชเตติ ‘‘ยทิปิ กิริยาภิสมฺพนฺธา ปโยชฺชสฺส วิย กตฺตุโนปิ กมฺมตฺตมฺปสชฺชติ, ตถาปิ ปโยชฺเชติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เทวทตฺเต ทุติยา นปฺปสชฺชตี’’ติ, อภิมตาติ ‘‘คติพุทฺธฺยา’’ทิ (1-4-52) สุตฺเตน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมสญฺญํ วิธาย ตสฺมิํ ปโยชฺเชทุติยาภิมตา, จรหิสทฺโท ปุจฺฉายํ, ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส ตทา กถํ ภวิตพฺพนฺติ เสโสติ ยทาจรหิจฺจาทิวากฺยสฺสาวสาเน ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส วจนสมีเป’ตทา กถมฺภวิตพฺพ’นฺติ ปาฐเสโส โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยาวตาติ ตติยนฺตปฏีรูปโก นิปาโต, ยสฺมา ทตฺโถ วตฺตเต, ยสฺมา ทุติยา ปปฺโปติ ตสฺมา ‘ยญฺญทตฺเตเน’ติ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

5. หรา

นิยเมเนจฺจาทินา วจนารมฺภสฺส ปโยชนมาห, สาปิ ตติยาปิ [ทุติยาปิติ วตฺตพฺพ] ยทาตฺวิจฺจาทินา หรติ นาหารตฺเถ [นหรตฺยตฺเถ (โปตฺถเก)] ติปิ วิญฺญาเปติ, อุภยตฺถาติ ทุติยาย ปตฺตาย อปฺปตฺตาย จ, วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, กาเรติกร-กรเณ, เลตฺตายาเทสาติลตฺต เอตฺตอยาเทสฺส, วท-วจเน, อภิวทนมภิวาโท ตํ กโรตีติ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (5-12) อิมฺหิ นามธาตุ ‘อภิวาทิ’ติสุตฺเต นิทฺทิฏฺโฐติ อาห-‘อภิวาทิสฺมา’อิจฺจาทิฯ

6. นขา

ขาทยติ อาทยติ ขาท, อท=ภกฺขเณ, อวฺหาปยติ วฺเห=อวฺหาเน อาปุพฺโพ, ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิเจ’’ติ (5-16) ณาปิมฺหิ ปุพฺพสรโลโป, กนฺทยติ กนฺท=อวฺหานโรทเนสุฯ

‘‘วหิสฺสานิยนฺตุเก’’ติ คณสุตฺเต อยเมตฺโถ ‘‘วหิสฺสธาตุสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ นิยนฺตุรหิเต ทุติยา น ภวตี’’ติ, นิยนฺตา สารถิ กิริยาสิทฺธิํ นิยามโกติ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุมาห-‘กิริยงฺค’มิจฺจาทิ, กิริยงฺค กิริโยปกรณภูตํ พลี พทฺทาทิํ กิริยาการณํ, นิยเมตฺวาติ เอกสฺมิํ กรณีเย กิริยา วิสเย ปติฏฺฐเปตฺวา, วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตเนตฺยตฺร หิ เทวทตฺโต ปญฺญวา ปุริโส นิยนฺตารมนฺตเรเนว ภารํ วหตีตฺยนิยนฺตุโก กตฺตา, วาหยติ ภารํ พลีพทฺเท อิจฺจตฺร ตุ พลีพทฺทา นิยนฺตา รมนฺตเรน น วหนฺตีติ สนิยนฺตุกาฯ

‘‘ภิกฺขิสฺสาหิํสาย’’นฺติ คณสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘ภกฺขิสฺสาหิํสตฺถสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น ภวตี’’ติ, อถ กถเมตฺถ หิํสตฺถตา ภกฺขิสฺส หิํสา หิ เจตนาวติ สมฺภวติ, น เจตฺถสสฺสํ เจตนาวนฺตนฺติ อาห-‘สพฺเพ’อิจฺจาทิ, สพฺเพติ รุกฺขาทโย, ภาวา ปทตฺถา, อิทานิ สพฺพทสฺสนานุกูลหิํสตฺถตมุปทสฺเสตุมาห-‘ยทิเว’จฺจาทิ, นนุ พุทฺธวจน นิสฺสิตมิทํ พฺยากรณํ, ตถา สติ สมฺมตเมเว-ตฺโถ-ปทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพํ กินฺนามาญฺญทสฺสโนปคาตาธิเรนาติ ตุณฺหี โหติ นิกฺการณิสฺสา [นิกฺกมฺมิสฺสา (โปตฺถเก)] ภวโต-ปาโยติ วิญฺญายติ, ปรตฺถานุพทฺธกิจฺฉํ ปน มหาปุญฺญปญฺญา น กิญฺจิ วิย มญฺญนฺติ, โหติ (หิ) เอเตน ปรตฺโถ ‘‘มตนฺตเรปิ สิทฺธิ สิสฺสานํ, ตํตํ มตญฺญุโน วา กทาจิ กรหจิ ยทิทมวโลเกยฺยุํ เต เจตฺถาวตารํ [เจตฺถการํ (โปตฺถเก)] ลเภยฺยุํ เอตาทิโส จ ปญฺญวา ปฏิลทฺธพุทฺธวจนปฺปสาโท’ติ ตทวตาเรน จ พุทฺเธ ภควติ กเมน ทฬฺหํ ปสาทํ ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ, เอวเมวํ ตตฺถ ตตฺถ ตํตํพฺยากรโณทาหรณปฺปสงฺเคปิ ตทนุสาเรเนว ตนฺตํปโยชนํ เวทิตพฺพํ, น นิรตฺถกกถาปสุโต-ยมาจริโยติฯ

ทุหาทีนํ ตฺเยวมาโท อมฺหากมฺปรมคุรุนา รตนมติปญฺจิกาลงฺการาทิกาเรน นานาการสารตฺถเวทเวทิตุ [เวทาเวทิต (โปตฺถเก)] มหาปญฺญาปาฏวานํ ปญฺญวนฺตานํ สามินา มหาสามินา สมฺพุทฺธสาสนรตนวโรปการเกน ‘อิทเมตฺถ วิจารณียํ’ตฺยภิธาย นานามตนฺตรมากฑฺฒิย พหุํ สมฺปเวทิตมตฺถิ, มยมฺปเนตฺถ อาจริเยนาธิปฺเปตมตฺตเมวาลมฺพ อตฺถมฺป กาสยิสฺสามฯ

สตฺยปฺยเนกทสฺสนเภเท สิฏฺฐปฺปโยคานุสาเรน ยตฺถ ปธาเนกมฺมนิตฺยาทิปฺปภุตโยทิสฺสนฺติ, ยตฺร ตฺวปฺปธาเนตฺยาที, ยตฺโรภยตฺรปิ, ตํสพฺพมิห ภสฺสการาทฺยนุมตกฺกเมน ปฏิปาทยมาห-ทุหาทีน’มิจฺจาทิ, เอตฺถาทิสทฺโท ปการวาจี, เตน ยาจิปฺปภุตโย คยฺหนฺติ, กมฺมทฺวยยุตฺตานนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺฐี, เตน กมฺมทฺวยยุตฺตานํ มชฺเฌ ทุหาทีนมปฺปธาเนปิ ควาโท กมฺเม ตฺยาทิปฺปภุตโยติ โยชนา ฯ อิจฺจาทิติอาทิสทฺเทน ‘อวรุนฺธติ วชํ คาวํ อวรุนฺธียเต วชํ โค’อิจฺจาทีนํ ปริคฺคโห, คมนาทฺยตฺถาน มิตฺยาทิสทฺเทน โพธตฺถาทีนํ คหณํฯ คมียเต คาโม เทวทตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ ปโยชฺชตฺตสมฺภโวติ อาห-‘ปุริเส’จฺจาทิ, ยชฺชปิ คาโม ตุณฺหี โหติ นิพฺยาปารตฺตา ปุริโสว ตุ คมนกิริยํ นิปฺผาเทติ, ตถาปิ ปุริสสฺส คมนกิริยาย ยํผลปฺปตฺติลกฺขณํ, ตมุภินฺนมฺปิ คามปุริสานํ สมานนฺติ ปุริส กิริยาตุลฺยผลตฺตา คาโมปิ คมนกิริยาย กตฺตุพฺยปเทเส การณํ ภวตีติ อธิปฺปาโย, ตถาหิ คามํ คจฺฉนฺโต โกจิ คาเม อาสนฺเน สติ วทติ ‘อาคโต คาโม ปตฺโต คาโม’ติ, อโตญฺเญสนฺติ เย กมฺมทฺวยยุตฺตา ทุหาทโย คมนาทฺยตฺถาโจทาหฏา, เอเตหิ อญฺเญสํ, ปธาเน กมฺเมภิ อชาทิมฺหิ ปธาเน กมฺเม, ปธานตฺตมฺปน อชาทีนํ กิริยาย ปโยชนตฺตา, อชาทฺยตฺถา หฺยานยนกิริยารภฺยเตฯ อยมฺปเนตฺถ สงฺคโห-

‘‘ทุหิ ยาจิ รุธิ ปุจฺฉิ, ภิกฺขิ จิ พฺรุวิ สาสิ จ;

ชิ ทณฺฑิ ปตฺถิ มนฺถี จ, ธาตู โหนฺติ ทุหาทโยฯ

คตฺยาทิสุตฺตปฏฺฐิตา, คตฺยาทฺยตฺถา ภวนฺติ เต;

นีวหหรกสาจ, นีวหาที ภวนฺติ เตฯ

ทฺวิกมฺมเกสุ เจเตสุ, อปฺปธาเน ทุหาทินํ;

ตฺยาทิปฺปภุตโย โหนฺติ, ปธาเน นีวหาทินํ;

อุภยตฺถ ปโยคานุ, สารา คตฺยตฺถอาทินํ’’ติฯ

ปโยโค ปน สมฺพนฺธจินฺตายมิห จ วุตฺตานุสาเรน สพฺพถา วิญฺเญยฺยาฯ

7. ธฺยาทิ

ปุพฺเพ กิริยานิสฺสเยน [การกนิสฺสเยน (โปตฺถเก)] ทุติยาย วิหิตตฺตา อาห ‘อิทานิ’จฺจาทิ, ธิสทฺทสฺส อตฺถปฺปธาน นิทฺเทเสน วา อาทิสทฺเทน วา ‘หา เทวทตฺต’นฺติปิ โหติ, หา เทวทตฺตทุกฺขนฺติ ตุ ทุกฺเขน โยคา เทวทตฺเตน น ยุตฺโต โหตีติ ปฐมาวามนฺตเณฯ นนุจ อนฺตราสทฺเทน โยเค ยถาราชคหนาลนฺทาหิ ทุติยา [(ตถา)] อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นา ลนฺท(นฺติ ตถา) อนฺตรามคฺเคติ เอตฺถ มคฺคโตปิ [อนฺตรามคฺคโตปิ] กสฺมา น ทุติยาติ เตนาโยคา, เยสญฺหิ ตํมชฺฌํ เต เตน ยุชฺชนฺตีติ เตหิเยว ทุติยา, อถวาพฺภุปคเตปิ ตํโยเค ตํสมฺพนฺธีเยว มคฺโคติ มุขฺยตฺตา ตโต [สพฺพสฺส (โปตฺถเก)] น ทุติยา, อตฺราปิ ฉฏฺฐีเยว ปปฺโปติ อนฺตรา ตญฺจ มญฺจ กมณฺฑลุอิติ, ตว มม มชฺเฌ กมณฺฑลุตฺยตฺโถ, อถ กมณฺฑลุสทฺทโต ทุติยา กสฺมา น ภวติ สตีปฺยนฺตเรน โยเค ตสฺส ปธานตฺตา, ตถาหิ กมณฺฑลุโน สกตฺถา ปวตฺติ, ตุมฺหมฺหานนฺตุ ปรตฺถา-กมณฺฑลุวิเสสนตฺเตน เตสํ ปวตฺตตฺตา, ตตฺร กมณฺฑลุโน สกตฺเถ วตฺตมานตฺตา ปธานตฺเตนาวตตฺตา ปาฏิปทิกโต อจฺจุตตฺตา ปรตฺตา ปฐเมว ภวตีติ ชีนินฺทพุทฺธินฺยาสฯ นินฺทาทิ ลกฺขณสฺส สมฺพนฺธสฺส สพฺภาวา สพฺพตฺถ สมฺพนฺธฉฏฺฐิยา สมฺปตฺตายํ วจนํ, อากติคโณ-ยํฯ

8. ลกฺขณิ

ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสุติ นามสฺสา [กสฺสา (โปตฺถเก)] ยมตฺถนิทฺเทโสติ อาห ‘อภินาโย ยุตฺโต’จฺจาทิ, เตนาติ อภินา ยุตฺตสฺสาตฺถนิทฺเทส การเณน, ลกฺขณสทฺเทน เหตุ วตฺตุมิจฺฉิโตติ อาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, ทุวิโธ เหตุ, วุตฺตญฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ชนโก ญาปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุ’’นฺติ (252), สมุปลกฺขยตีติ สมุปลกฺขณํ, สงฺเกตมตฺตํ ญาปกํ, น ตุ ชนกํ, สงฺเกโตปิ ลกฺขณมุจฺจเต ลกฺขียเต การิยมาเนนาติ กตฺวา, ชนกสฺสาปฺยตฺร ลกฺขณตฺเตน คหเณ ปโยชนํ ‘‘อนุนา’’ (2-10) อิจฺจตฺร ทฏฺฐพฺพํฯ กญฺจิปการนฺติ อิมินา อิตฺถํสทฺทสฺส อตฺถํ วทติฯ ปตฺโตติ อิมินา ภูตสทฺทสฺส, เอตฺถ หิ ภูธาตุ ปตฺติยํ วตฺตเต, รุกฺโขลกฺขณนฺติ รุกฺโข ญาปกเหตูติ อตฺโถ… รุกฺเขน วิชฺชุยา ญาปียมานตฺตา, อาจริยชินินฺทพุทฺธิ ปน อญฺญถา วณฺณยติ, ตสฺเสทํ มตํ-

กฺริยาย โชตโก นายํ, สมฺพนฺธสฺส น วาจโก;

นาปิ กฺริยนฺตราเปกฺขี, สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโกติฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อยมภิ อภินนฺทติตฺยาทีสุ วิย กิริยาย โชตโก น โหติ, ฉฏฺฐี วิย สมฺพนฺธสฺส วาจโก น โหติ, นิกฺโกสมฺพีตฺยตฺร คมนกิริยาเปกฺขี นิสทฺโท วิย นาปิ กิริยนฺตรา เปกฺขี, กิญฺจรหิ สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโก วิเสสโก ภวตี’’ติ ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อญฺเญ ตฺวิ’จฺจาทิ, เอตฺถ อิติสทฺโท นิทสฺสเน, รุกฺขมฺปตฺวา วิชฺโชตเต อิติเอวํ ปตฺติกิริยาย ปตฺวาติวุตฺตรุกฺขปาปนกิริยาย ชนิโตติ อตฺโถ, ตถาหิ รุกฺขสฺส วิชฺชุยา ปาปนาภาเว วิชฺชุยา ลกฺขิยาย ตลฺลณสฺส จ รุกฺขสฺส โย ลกฺขิยลกฺขณภาโว สมฺพนฺโธ, โส เกน สมฺปาทิโต ภเวยฺย, นนุ สมฺพนฺเธ อภินา โชตียมาเน รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา กถํ โชตียตีติ อาห-‘ลกฺขณตฺโถจ วิสยภาเวนา’ติ, ตถาเจตฺยาทินา ตสฺมิํ ปกฺเข สมฺภาวิตํ โทสมุพฺภาวยติ, ตตฺราย มิจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ปเรเหวาภิธียมานมฺปริหารมาห, ปริหาโรปทสฺสเนนาสฺสาปิ ปกฺขสฺสาทุฏฺฐตาขฺยาปเนเนโสปิ ปกฺโข-พฺภุปคโตตฺยวเสโย, อโตเยวุปริ ยถาวุตฺต ปกฺขนิสฺสเยเนว พฺยาขฺยายเต, เทวทตฺตสฺส สาธุตฺตสงฺขาตอิตฺถมฺปการปฺปตฺติยา วิสยภาเวนาวฏฺฐิตา มาตา ตตฺถ วตฺตติ นามาติ อาห-‘มาตุยา’ติอาทิ, มาตา จ อิตฺถมฺภูเต ปวตฺตา วิสย ภาเวน เทวทตฺโต จ ตตฺถ วิสยีภาเวน, เตสญฺจ วิสยวิสยีภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย ชาโต, โส มาตุสมฺพนฺโธ โหติ การณวเสน, โสจาตินา โชตียตีติ มาตุ เตนาภินา โยโคติ อาห-‘ยฺวาย’จฺจาทิ, มาตุสมฺพนฺโธอิติ โยชนา, อิตฺถมฺปตฺติยาติ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย กรณภูตาย, เอวํ มญฺญเต ‘‘กิญฺจาปิ โส สมฺพนฺโธ เทวทตฺเตนาปฺยวินาภาวีติ ตสฺส โสภินา โชตียเต, ตถาปิ มาตุสมฺพนฺโธภินา โชตียตีติ ‘มาตุ เตน โยโค’ติ จ (วุจฺจติ)… สทฺทสตฺติยา ตคฺคตาเยว ทุติยาย อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชตนโต’’ติ รุกฺโข รุกฺโข ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธ, ฐิติมฺปฏิจฺจาติ ฐิตินฺนิสฺสาย เอสํ รุกฺขานํ โย จ สมฺพนฺโธติ โยชนา, รุกฺขานนฺติ อิมินา รุกฺขา กิริยาย ปเร สมฺพนฺธิโนติ ญาเปติ, ฐิติมฺปฏิจฺจาติ อิมินา ปน ติฏฺฐติสทฺทวจนียา สาธฺยรูปา ฐิติกิริยา รุกฺขโต ปเร สมฺพนฺธีติ, อเจตนานํ รุกฺขานมเปกฺขาวิรเหปิ โลกมฺปตีติวเสน ‘ปิปตีสา’ทีนํ วิญฺญายมานตฺตา วิญฺญายมานฐานาเปกฺขณกิริยายสาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ชาโตติ วิญฺเญยฺยํ, โส จ รุกฺขสมฺพนฺโธ-ภินา โชตียตีติ อาห-‘โส’ติอาทิ, ทฺวิพฺพจเนเนว โชตนียาติ วิจฺฉาตฺเถ วุตฺติมตฺเต สตีปิ วิภตฺติยา [วิจฺฉตฺเถ วุตฺกิมตฺเตตฺยาทิวจนํ วิจาเรเรตพฺพํวิตตฺติยา อพิสทฺทสฺสจ วิจฺฉตฺเถ วุตฺติยา อภาวา, ลกฺขณิตฺถมฺภูติ หิ ปกติวิเสสนํ] โชเตตุมสมตฺถตฺตา วิจฺฉาย โชตนาย ทฺวิพฺพวจนํ กตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

9. ปติ

อุปาทิยมาโนติ อพฺภุปคมฺมมาโน, ยทิ ปน อุปาทิยมาโน ภาโค, อนุปาทิยมาโน กถนฺติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, ตครกุฏฺฐา คนฺธพฺพวิเสสา, มมาภชตีติ มํ อาภชติ, มม โกฏฺฐาโส โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

10. อนุ

นตุลกฺขณนฺติ สจฺจกิริยา วุฏฺฐิยา เหตุ โหติ, น ตุ สงฺเกโตติ อตฺโถ, เหตุตฺตา ลกฺขณตฺตาภาเว สจฺจกิริยาย กถํ ลกฺขเณ ทุติยาติ เหตุตฺเตปิ ลกฺขณตฺตมสฺส สาเธนฺโต สาธมฺมปโยเคนานฺวยมาห-‘ยํ สกิมฺปิ’จฺจาทิ, เอตฺถ หิ ลกฺขณํ สจฺจ กิริยาติ ปฏิญฺญา, [ปกฺโข (โปตฺถเก)] สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปนตฺตาติ เหตุ, ยํ สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปเต ตมฺปิ ลกฺขณํ ภวติ, ยถา’อปิ ภวํ กมณฺฑลุปาณิํ สิสฺสมทฺทกฺขี’ติ สาธมฺมปโยเคนานฺวโย ทฏฺฐพฺโพ, กปฺปเตติ สมตฺโถติ อตฺโถ, กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺเสติ กมณฺฑลุปาณี, อปีติ ปญฺเห, กทาจิ เกนจิ กมณฺฑลุปาณีสิสฺโส ทิฏฺโฐ โส ตเมว ทสฺสนํ ลกฺขณํ กตฺวา ปุจฺฉติ ‘อปิ’ตฺยาทินา, อถ ยถา วุตฺเตน เหตุโนปิ ลกฺขณตฺตมตฺตุ ตถาปิ ปรวิปฺปฏิเสเธน เหตุมฺหิ ตติยา กสฺมา น สิยาติ โจทยมาห ‘น นฺเววมฺปิ’จฺจาทิ, ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธนาติ อปวาทปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน, ตถาหิ ฉฏฺฐิยา ปวาโท โหติ เหตุมฺหิ ตติยาวิธิ… สมฺพนฺธฉฏฺฐิยา ปตฺตาย เหตุตติยาวิธานโต อุปปทวิภตฺติวิธิปิ ฉฏฺฐิยาปวาโท… สมฺพนฺธวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุโนปปเทน โยเค ตสฺมิํเยว สมฺพนฺเธ วิธานโต, ตตฺถ เหตุตติยาวกาโส ‘ธเนน กุล’นฺติ, อุปปทวิภตฺติยาวกาโส ‘รุกฺขมนุวิชฺโชตเต’ติ, สจฺจกิริยมนุ ปาวสฺสีติ ตุ เหตุมฺหิ ลกฺขเณ-ปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติ ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน ทุติยา ภวติฯ

11. สห

สหตฺเถ-นุโน วตฺตเน ปพฺพเตน โยโค กถนฺติ อาห‘ปพฺพเตเน’จฺจาทิฯ

12. หีเน

วิสยภาเวนาติอาทินา หีนตฺเถติ วิสยสตฺตมิตฺตมาห, วิชานนปฺปการมาห-‘หีเน’จฺจาทิ, เตนาติ อนุนา, กถํ เตน ยุตฺตตฺตํ อุกฺกฏฺฐสฺสาติ หีนุกฺกฏฺฐสมฺพนฺธมุเขน วิภาเวนฺโต’ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ หีเนจฺจาทินา วุตฺเต ตสฺมิํ, ยโตติ อุกฺกฏฺฐสาริปุตฺตาทิโก, หีโนติ ปญฺญวตฺตาทิ(โต นิกฺกฏฺโฐ, โส สาริปุตฺตาทิโก อุกฺกฏฺโฐ) หีนตฺถวิสโย ชายเต… ตพฺพิสเย ตสฺส อุกฺกฏฺฐตา ปตฺติโต, หีนุกฺกฏฺฐสมฺพนฺโธ ปน อติสายนาทิกาย กายจิ กิริยาย กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

14. สตฺต

กินฺตํ อาธิกฺยมิจฺจาห- ‘อธิกาธิกีสมฺพนฺโธ’ติ, อธิโก อสฺส อตฺถีติ อธิกี=ขารี, อถาธิกีวินิมุตฺเต อธิกาธิกิสมฺพนฺโธ กถมวสียเต นหฺยตฺราธิกี โกจิ สูยติจฺจาห-‘นวิเน’จฺจาทิ, อิติ สทฺโท เหตุมฺหิ ยถาวุตฺตสมฺพนฺธสาธโน, ตโทปสทฺเทนโยโคติ ตทา อุปสทฺเทนาธิกิโนโยโคติ อตฺโถฯ ทฺวิฏฺฐตฺตา สมฺพนฺธสฺส อธิกสฺสาปฺยุปสทฺเทน โยคา ตโตปิ กสฺมา น สตฺตมีตฺยาห-‘อธิกมฺหาตฺวิ’จฺจาทิ, ยถา เอกาเยว วิภตฺติยา อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชติตตฺตา วิชฺชุสงฺขาตลกฺขิยา สตฺตมฺยภาโว, เอวมิธา ปีติ ปุพฺเพ วุตฺตสมาธิมติทิสนฺโต อาห-‘ลกฺขิตา วิย สตฺตมฺย ภาโว’ติ, ‘‘มาณิกา จตุโรโทณา, ขาริตฺถี จตุมาณิกา’’ฯ

15. สามิ

กินฺตํ สามิตฺตมิจฺจาห-‘สสฺสามิสมฺพนฺโธ’ติ, กาย กิริยาย ชนิโตติ อาห-‘ปริปาลนาทิกิริยาย ชนิโต’ติ, ตญฺจาติ สามิตฺตาเปกฺโข นปุํสกนิทฺเทโส, สมฺพนฺธสฺสาเนกวิธตฺตา อาห‘สพฺพตฺถ สมฺพนฺเธ’ติ, อาขฺยายเตตีมสฺส อตฺโถ วิธียเต ญาปียเตติ, ทิฏฺฐนฺโต-ปนีโตตฺโถ สุเขน ปฏิปตฺตุํ สกฺกาติ ปสิทฺธมนุวทิยมานมปฺปสิทฺธญฺจ วิธียมานํ ทิฏฺฐนฺตมาห-‘ยถา โย กุณฺฑลี โส เทวทตฺโต’ติ, กุณฺฑลิตฺตมฺปสิทฺธํ, เทวทตฺตตฺตมปฺปสิทฺธมิจฺจาห-‘กุณฺฑลิตฺตานุวาเทเน’จฺจาทิฯ ยเถโวภยาธิฏฺฐานตฺเตปฺยุปสชฺชนโตว ฉฏฺฐี ‘รญฺโญ ปุริโส’ติ, น วิเสสฺสโต ‘ปุริสสฺส ราชา’ติ, ตถา สมฺพนฺธาภิพฺยญฺชนเกนาธินา โยเคปิ วิเสสนโตว ภวติ, นาญฺญโตติ อาห-‘ตตฺถา’ติอาทิฯ พฺยติเรกมาปาทียตีติ การกฉกฺกโต พฺยติริตฺตตฺตา สมฺพนฺโธ พฺยติเรโก ตํ อาปาทียติ ปาปียตีติ อตฺโถ, อุภยโตติ สํโต สามิโต จ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลาติ พฺรหฺมทตฺตสฺส ปญฺจาลา สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] ติ อตฺโถ, สนฺตกา [สามิโน (โปตฺถเก)] หิ ปญฺจาลา, น สามิ [นสํ (โปตฺถเก)], อธิปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโตติ ปญฺจาลานํ พฺรหฺมทตฺโต สามีตฺยตฺโถฯ

16. กตฺตุ

กิํ ลกฺขโณ-ยํ กตฺตาอิจฺจาห-‘กตฺตริ’จฺจาทิ, คจฺฉติ เทวทตฺโตจฺจาโท กตฺตริ ปติฏฺฐิตํ, ปจตฺโยทนํ เทวทตฺโตจฺจาโท กมฺเม ปติฏฺฐิตํ กิริยํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ, กโรตีติ จ อิมินา อนฺวตฺถ พฺยปเทโสว สิทฺโธ-ยํ กตฺตุ โวหาโรติ ญาเปติ, เกนจิ ปยุชฺชมาโนปิ สเก กมฺเม สยเมว ปธานตฺตมนุภวตีติ‘ปยุตฺโต วา ปธานภาเวนา’ติ วุตฺตํ โหติ เจตฺถ-

ปธานตาย โย กตฺตุ, กมฺมฏฺฐํ กุรุเต กฺริยํ;

สา กตฺตา นามปฺปยุตฺโต, ปยุตฺโต วาตฺยยํ ทฺวิธาติฯ

ตตฺถ ปุริเสน กตนฺติ อปฺปยุตฺโต, ปุริเสน กโรติ เทวทตฺโตติ ปยุตฺโต, นนุ กิริยา-ยมพฺยวธาเนน กรณาธิกรเณ เหว สาธฺยเต กตฺตารา ตุ ทูรฏฺเฐน, ตถาสติ กถมเนกสาธนสาธนียํ กิริยํ กตฺตาว กโรติ มุขฺยภาเวนาปเรตฺวมุขฺยภาเวนาติ วุจฺจเต-

กตฺตุโตญฺเญสมุพฺภูตฺยา, วิวิตฺตาโลจนาทินา [ววิเวเกจ ทสฺสนาติ วากฺยปทีเย, ปวิเวเกจ การกนฺถรามภาเวทิสฺสเภ กตฺตริกฺริยา อตฺถิ ภวติ วิชฺชติจฺจาโท ติตฏีกา, ตติยปาถานํปาต 100, นํปาต 243];

ทูราทปฺยุปการิตฺเต, กตฺตุ วาตฺตปฺปธานตาฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กตฺตุโน สกาสา อญฺเญสํ กรณาทีนํ อุพฺภูตฺยา สมฺภเวนจ, ตถาหิ ปสิทฺธกรณสภาโวปิ ผรสุ กตฺตายตฺตวุตฺติตายาธิกรณมฺภ วติ‘ผรสุมฺหิ ฐเปตฺวา ฉินฺทตี’ติ, วิวิตฺตสฺส กรณาทีหิ ปุถพฺภูตสฺส, กตฺตุโน กิริยาย อาโลจเนน ทสฺสเนน จ ‘เทวทตฺโต อตฺถิ ภวติ วิชฺชตี’ติ [วุถพฺภูตสฺสาเนน อาโลจเนน ทสฺสเนนจ กตฺตุโนเทวทตฺเตนเทวทตฺตํ ภวติ วิชฺชตีติ (โปตฺถเก)], อาทิสทฺเทน กรณาทิโน (ตทธีน) ปวตฺติอาทีนํ คหณํ, อิมินา การเณน ทูรโต อุปการิตฺเตปิ กตฺตุเยว สปฺปธานตา สิยา’’ติ, ปุนปิ-

ถาลฺยาทีนนฺตุ กตฺตุตฺตํ, โหเตวาเจตนานปิ;

ยโต สทฺทสฺส วุตฺยตฺเถ, มิจฺฉาตฺยาเสน-นาทินาฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อเจตนานมฺปิ ถาลีอสิอาทีนํ กตฺตุตฺตมฺภวติ ยถาวณฺณิตสปฺปธานตฺตนิมิตฺตาภาเวปิ, กสฺมาติ เจ ยโต การณา อตฺเถ อตฺตโน อภิเธยฺเยสทฺทสฺส วุตฺติ ปฏิปตฺติ อนาทินา มิจฺฉาภฺยาเสนภวติ ตสฺมา ถาลฺยาทีนนฺติอาทิ ปกตํ, กิํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อญฺญถา สทฺทตฺโถ, อญฺญถา สภาวตฺโถ, น หิ สทฺโท พาหฺเย วตฺถุมฺหิ พฺยาปารมาปชฺชติ, ตถาหิ–

อญฺญเถ วาคฺคิ สํสคฺคา, ทาหํ ทฑฺโฒติ มญฺญติ;

อญฺญถา ทาหสทฺเทน, ทาหตฺโถ สมฺปตียเตฯ

พาหฺยปทตฺถสฺส สภาโว วิย หุตฺวา มิจฺฉาภฺยาเสน อนาทินา ปน ปวตฺเตน พาหฺเย วตฺถูนิ อวิชฺชมาเนน กรณภูเตน ถาลฺยาทีนํ กตฺตุตฺตํ โหตี’’ติฯ อถ จ ปน–

วตฺติจฺฉาโท ปวตฺเตหิ, สปฺปธานตฺต เหตุหิ;

กตฺตุธมฺเมหิ วุตฺเตหิ, กตฺตา สทฺทาว ญายเตฯ

เอกสฺสามุขฺยวตฺถาหิ, เภเทน ปริกปฺปเน;

กมฺมตฺตํ กรณตฺตญฺจ, กตฺตุตฺตํ โจปชายเตฯ

วุตฺเตหีติ ‘กตฺตุโตญฺเญสมุพฺภูตฺยา’จฺจาทินา, สทฺทาวาติ สทฺเท เตธมฺมา โหนฺตุ วา มา วา กตฺตุสมฺพนฺธิยถาวุตฺตธมฺมวจนิจฺฉาย สทฺทโตว กตฺตา ปตียเต, นิยเมน น วตฺถุโตติ อตฺโถ, อมุขฺยา วตฺถาหีติ พุทฺธิยา ตทาการตาย ปริณามาวตฺถาหิ, หนฺตฺยตฺต นาวตฺตานนฺติ เอกสฺเสวาตฺตโน กมฺมตฺตาทิ ชายเต, อโตเยวาจฺจนฺตมสนฺโตปิ องฺกุโร ชนนกิริยาย กตฺตา ภวติ ‘องฺกุโร ชายเต’ติ, วุตฺตํ หิ–

ปุราสญฺชนิโต [ปุราสญฺชาติโต] ภาวา, พุทฺธยวตฺถานิ พนฺธโน;

อวสิฏฺโฐ สตาญฺเญน, กตฺตา ภวติ ชาติยาอิติฯ

สตา อญฺเญน เทวทตฺตาทินาฯ

กินฺตํ กรณํ นามาติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, โยติ โย ปทตฺโถ, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘กรณพฺยปเทสาย สุตฺตนฺตราภาเวปิ กโรตฺยเนเนติ กรณนฺตฺยนฺวตฺถโต ปสิทฺโธ-ยํ กรณโวหาโร’’ติ, อตฺเรทํ ปฏิภานํ–

ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ กตฺตุ, กฺริยายจฺจนฺตสาธนํ;

กรณนฺตํ ทฺวิธา โหติ, พาหฺยพฺภนฺตรเภทโตติฯ

ตตฺถ ยํวตฺตุมิจฺฉิตํตฺยาทินา อิทํ ทสฺเสติ-‘‘น วตฺถุโต กิญฺจิ กรณํ นาม อตฺถิ, วจนิจฺฉาวเสน ปน ปสิทฺธกรณานมฺปิ ผรสุอาทีนํ ‘ผรสุ ฉินฺทติ, ผรสุมฺหิ ฉินฺทตี’ติ กตฺตุอธิกรณตฺตสฺสปิ, ปสิทฺธาธิกรณานมฺปิ ตทนุตฺตาทิวิเสสสมฺภเว ถาลฺยา ปจตี’ติ กรณตฺตสฺสปิ ทสฺสนโต วจนิจฺฉาโตเยว กรณํ การกํ วิญฺเญยฺย’’นฺติ, ตญฺจ ทุวิธนฺติ อาห-‘ทฺวิธา โหตี’ติอาทิ, ตตฺถ อสินา ฉินฺทตีติ พาหฺยํ, จกฺขุนา ปสฺสตีตฺยพฺภนฺตรํฯ กิริยานิมิตฺตตฺตา การกนฺติ อิมินา การกสทฺทสฺส นิมิตฺตปริยายตฺตมาหฯ

ปกติ ยาภิรูโปจฺจาโท กิริยายาวิชฺชมานตฺตา สมฺพนฺธมตฺตํ วิญฺญายตีติ สมฺพนฺธลกฺขณา ฉฏฺฐี สิยา, สเมน ธาวตีตฺยาโท ตุ กิริยาย วิชฺชมานตฺเตปิ กมฺมตฺตํ วตฺตุมิจฺฉิตนฺติ ทุติยา สิยา, สมํ ธาวติ วิสมํ ธาวตีตฺยตฺโถ, ตถา ทฺวิโทเณนาติ ทฺเวโทเณ กิณาตีตฺยตฺโถ, ปญฺจเกนาติ ปญฺจ ปริมาณสฺส ปญฺจโก ปญฺจกํ วคฺคํ กตฺวา ปสโว กิณาติ ปญฺจปญฺจ กตฺวา กิณาตีตฺยตฺโถติ วาตฺติกกาเรน ‘ตติยา วิธานาโยปสงฺขฺยานํ’กตํ, ตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปกติอาทีหี’ติอาทิ, ยตฺเถสํกรณภาโวติ ยสฺสํ กิริยายเม สมฺปกตฺยาทีนํ กรณตฺตํ, ตํ กิริยํ กถยตีติ สมฺพนฺโธ, สพฺพสฺเสว ปทตฺถสฺส สตฺตาพฺยภิจารโต อาห-‘ภู’อิจฺจาทิ, ปกติยาภิรูโปติ สภาเวนายมภิรูโป ภวติ, น ตุ วตฺถาลงฺการาทิเนตฺยตฺโถ, กโรติสฺส คมฺมมานตฺเต ปน ปกติยาภิรูโป กโตติอาทิ, ตทา กตฺตริเยว ตติยา, ยํ ยสฺมา อญฺญโคตฺโต โคตโม น โหติ อโตจ โคตโม ภวตีติ สมฺพนฺโธ, นนุจ ทฺวิโทณ ปญฺจกา กยมฺปฏิจฺจ กมฺมภูตา โหนฺติ ทฺวิโทณาทินา เกยตฺตา ตโต กิมุจฺจเต‘กยมฺปฏิจฺจ ทฺวิโทณปญฺจกา กรณานิ ภวนฺตี’ตฺยา สงฺกียาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อิทํ วุตฺตํ โหติ-‘‘ทฺวิโทณาทิสทฺเทน หิ น คยฺหุปคํ วตฺถุมุจฺจติ, เตหิ ปน ทฺวิโทณาทฺยตฺถํ มูลํ ตาทตฺถิยา ภิหิตนฺติ น วุตฺตโทสาวสโร’’ติฯ

17. สห

ยถากฺกมมาคมนกิริยาย ถูลตฺตคุเณน โคมนฺตทพฺเพน จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ยเถ’จฺจาทิมาห, อุทาหรณมตฺตํ ทสฺเสนฺโตปิ อิมินา อธิปฺปาเยนาปิ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘สพฺพตฺเถว วา’ติอาทิ, ปุตฺเตน สหาคโตติอาทีสุ อาคมนาทิกิริยมฺปฏิจฺจ ทฺเว กตฺตาโร ปธานาปฺปธานวเสน, เตสุ ปธาเน การิยสมฺปจฺจยญาเยน วา พหุลํวจเนน วา ปธาเน กตฺตริ ปจฺจโย, อิตเร’กตฺตริ ตติยา’ตฺเยว ตติยา สิทฺธา, ตโต-ยํ วจนารมฺโภ-นตฺถโกติ มญฺญมาโนโจ เทติ ‘นนฺวิ’จฺจาทินา, ตฺเตนาภิธียเต ปิเตติ ปธานกตฺตา, ตุลฺโยปิ กิริยาสมฺพนฺเธ ปิตาปุตฺตานํ ปิตาตฺร ปธานํ สทฺทโจทิตตฺตา, ปุตฺโต-ปฺปธานมสทฺทโจทิตตฺตา , สทฺทพฺยาปาราเปกฺขาย หิ ปธานาปฺปธานาย ววตฺถานํ, ปิตุเรวาตฺราคตาทิสทฺทสามานาธิกรณฺยา อาคมนกิริยา สมฺพนฺโธ สทฺเทโนจฺจเต, เนตรสฺส สทฺทสตฺติสภาวโต, ตถา วิธา หิ สทฺทสฺส สตฺติ ยโต ปิตุเรวาตฺร กิริยา สมฺพนฺธํ สกฺโกติ ปฏิปาเทตุํ, น ปุตฺตสฺส, เอวญฺจาคโตจฺจาโท เอกวจนมุปชฺชเต, อญฺญถา หิ พหุวจนํ สิยา, ‘ปิตา ปุตฺตา อาคตา’ติฯ (ยทิ) วุตฺตนเยน ตติยา สิทฺธา ‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา วิกปฺปาย วา’ น เจตฺถ นิยโม, นาปิ วิกปฺโป, ตโต กิมเนน โยเคนา ตฺยาสเยนาห-‘อปฺปธาเนเยว’จฺจาทิฯ นยิทเมวมิจฺจาทิ ปริหาโรฯ สหภาวมตฺตํ วตฺตุมิฏฺฐํ วาติ โยชนา, สามตฺถิยาติ เภทาธิฏฺฐานตฺตา สหตฺถโยคสฺส ปุตฺตสฺสาปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ วิญฺญายติ กถมญฺญถา สหตฺถโยโค สิยาติ อิมินา อตฺถ พเลนฯ อตฺถคฺคหณนฺติ สุตฺเต ‘‘สหตฺเถเน’’ติ อตฺถคฺคหณํฯ ปริยายตฺถนฺติ ปริโต อยนฺติ อวคจฺฉนฺติ อตฺถมเนเนติ ปริยาโย อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, เอตฺถ จ ปริยายตฺถเมวาติ นาวธารณํ, อโตเยว วินาปิ สหสทฺทปฺปโยคํ ตปฺปริยายปฺปโยคํ วา สหตฺเถน โยเค วิธานโต อสตฺยปิ สหาทิสทฺทปฺปโยเค ยตฺถ ตทตฺโถ คมฺยเต ตตฺถาปิ ภวตฺเยว ตติยา… คมฺยมาเนน สหตฺเถน โยคา, ยถา‘‘สฺยาทิ สฺยาเน’’ติฯ (3-1) สห ปริยาเยนาติ สหสทฺทสฺส ปริยายโตฯ วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘สหยุตฺเต-ปฺปธาเน’’ติ (2-3-19) ปาณินีย สุตฺเต วิย อปฺปธาเนติ วิเสสสฺสานุปาทานโตฯ

18. ลกฺขเณ

ลกฺขียตฺยเนนาติ ลกฺขณํ สงฺเกโต, กินฺตํ กมณฺฑลุปฺปภุติ, อตฺเถ การิยสฺสาสมฺภวา ตํวาจีหิ วิภตฺตีติ มญฺญมาเนน ยํวิวรณํ กตํ ‘ลกฺขเณ วตฺตมานโต’ติ, ตมุลฺลงฺคิยาตฺถํ วทติ ‘โย อตฺโถ’อิจฺจาทิ, วตฺตมานโตติ วิญฺญายติ… นามสฺมา ปจฺจยวิธานปฺป สงฺคโต, อุปาตฺโตติ คหิโตฯ กญฺจิปฺปณรมาปนฺนสฺส ลกฺขเณ ตติยา ยถา สิยา ‘รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตน’มิจฺจตฺร ลกฺขณมตฺเต มา ภวีติ ปาณินีเยหิ ‘‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’’ติ (2-3-21) อิตฺถมฺภูตคฺคหณํ กตํ, ตมฺมนสิ นิธาย โจทยมาห–‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณนฺติ ฉฏฺฐีสมาโส, อาปนฺนสฺสาติ ภูตสฺส, สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร วุจฺจเต, ตถาหิ ‘ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี’ติ มนุสฺสตฺตสามญฺญสฺส ปริพฺพาชกตฺตมฺปกาโร, ตมฺปริพฺพาชโก ปตฺโต, ตสฺส ติทณฺฑกํ ลกฺขณํฯ อุปลกฺขณตฺเตติ อิมินา อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณตฺตาภาวมาห, อุปลกฺขณนฺติ สงฺเกโตฯ นยิทมตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตนนฺติ เอตฺถ กสฺสจิ อิตฺถมฺภูตสฺสาภาวา อิตฺถมฺภูตคฺคหเณ ปโยชนํ น ทิสฺสติ ตนฺนิวตฺตนโต, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเตติ เอตฺถตุ อิตฺถมฺภูตสฺส วิชฺชุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวา ตติยาปฺปตฺติยํ ตํนิวตฺติยา ยถาวุตฺตํ ญายมนฺตเรน นาญฺญํ กิญฺจิ ปฏิสรณมตฺถีติ สญฺญาปยมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, อญฺญถาติ เอวมนพฺภุปคมฺม ‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’ติ วจเน กรียมาเน สติ, อิตฺถมฺภูตวาทิโน อุตฺตรมาสงฺกิยาห-‘นจา’ติอาทิ, วตฺตุนฺติ วจนเสโส, โจ-วธารเณ, เนว สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ, ทุติยาวิธานสามตฺถิยาติ ‘‘ปติปรีหิ ภาเค จา’’ติ (2-9) กสฺมา น สกฺกาติ อาห-‘อตฺถิ’จฺจาทิ, อสติ หิ ปโยชเน สามตฺถิยนฺติ ภาโวฯ อถ กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ อาโท ตติยา กสฺมา น สิยา ตฺยาห-‘กมณฺฑลุ’อิจฺจาทิ, กมณฺฑลุสฺส เสตสฺส จ อุปลกฺขณ ภาเวนานุปาทานโตติ สมฺพนฺโธ, อิมินา อุปาทาตุโน สวจสิ สตนฺตตมาห, วิสิฏฺฐาวยวาเธยฺเยนาติ ปาณิ กมณฺฑลุนา วิสิฏฺโฐวยโว, ตสฺสาเธยฺโย กมณฺฑลุ เตนาติ อตฺโถฯ

เยนางฺเคน วิกเตน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต ตโต ตติยา ยถาสิยาติ ปเรหิ ‘‘เยนางฺควิกาโร’’ติ (2-3-20) อารทฺธํ, ตทาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ตตฺถ ยสทฺเทน วิกตาวยโว เหตุตฺเตน นิทฺทิฏฺโฐ องฺคสทฺโท จ สมุทายวจโน อุปาตฺโต เตนาห-‘เยเนจฺจาทิ, นนุจ กาณาทีนํ นิยตคุณีนมภิธายิตฺตา อกฺขิสทฺทสฺส ปโยโค น ยุตฺโต พฺยาวตฺติยาภาวาติ, เนส โทโส, โลกิโย-ยํ สทฺทสฺส โวหาโร, โลกสฺส จ สทฺทปฺปโยเค คุรุลฆุมฺปตฺยทโย นตฺถิ, ตถาหิ โลเกน ‘สีสปาติ’ปิ วุจฺจเต, รุกฺโข สีสปาติปิ, ยสฺส ตุ ตตฺถาทโร, โส-กฺขิสทฺทํ ปยุชฺชเตว, อถวา สามญฺญุปกฺกเม วิเสโส ปโยคมรหติ, อกฺขิ(นาติ) หิ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา ‘กิมสฺส วตฺตุมิจฺฉิต’นฺติ ตโต กาโณติ วุจฺจเต, นากฺขินา นิรูปยติ โสภโนติ, กิญฺจรหิ กาโณติ, อกฺขิกาณมสฺเสตฺยาโท กสฺมา น สิยาติ อาสงฺกิย‘กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสา’ตฺยตฺร โย วุตฺโต ปริหาโร, ต เมตฺโถปทิสนฺโต อาห-‘เหฏฺฐา วิย อปฺปสงฺโค’ติฯ

19. เหตุ

กิสฺมิญฺจิ ผเล ทิฏฺฐสามตฺถิเยตฺเถ เหตุ นิรุฬฺโหฯ เอกตฺร หิ ทิฏฺฐสามตฺถิโยตฺโถ ตํโยคฺคตาย การิย (ม)กโรนฺโตปิ เหตุ วุจฺจเต สติ สห การินฺยสติ จ วิธุรปฺปจฺจโย ปปา(ต) โต, เตน การิยสฺส พฺยภิจาโร, เตเนวาห- ‘อนิปฺผาทยนฺโตปี’ติ, การเณ ตติยายาภาเว การณมาห- ‘ตกฺกิริยาโยคฺคตามตฺเต’จฺจาทิฯ

21. คุเณ

อุปาธิ วิเสสนํ, ปรางฺคภูเตติ ปรสฺส พนฺธตฺตา(ทิโน) วิธานา ยางฺคภูเต ชฬตฺตาทิเหตุมฺหีติ อตฺโถ, อิมินา คุณสทฺโท ยมปฺปธานวจโนติ วทติ, ยญฺจาปฺปธานํ ตมฺปรางฺคภูตนฺติ คุเณตีมสฺส ‘ปรางฺคภูเต’ติ อตฺถมาห, ยญฺหิ ปรตฺถมุปาทียเต ตทปฺปธานมนุ วาทรูเปโนปาทียมานตฺตา, ยถา ‘ชฬตฺตา พทฺโธ, รุกฺโข ยํ สีส ปตฺตา, อคฺคิ เอตฺถ ธุมตฺเต’จฺจาทิ, เตเนวาห-‘ปรตฺถรูปาปนฺน’นฺติ, วาวิธานนฺติ ‘‘วิภาสา คุเณ-ถิยํ’’นฺติ (2-3-25) เอวํ วิธานํ, อิตฺถิยนฺติอาทินา ปญฺจมีรูปสฺสปิ อภิมตภาวํ ทสฺเสติ, เตเนวาห-‘อุภยตฺถา’ติอาทิ, นนุ ‘โต ปญฺจมฺยา’’ติ (4-95) สุตฺเตน ตทฺธิตปจฺจยนฺตสฺส กถํ ปญฺจมฺยนฺตตา ตฺยาสงฺกิยาห-‘ปญฺจมินิทฺเทเส’ อิจฺจาทิ, อิมินา สุตฺเตน ปญฺจมิยา วินาติ โยชนา, วา ปญฺจมิยา วิธานโต ตติยารูเปนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธาย ปญฺจมฺยุ ทาหรเณเยว การณํ ตติโยทาหรณสฺส จ ปฐโมทาหรณานุสาเรนานุ มนฺตพฺพตญฺจทสฺเสนฺโต อาห ‘ปญฺจมฺยาเยวิ’จฺจาทิ, อภาเวน สงฺขารนิโรเธนาติ ตติยนฺตรูปานิฯ

22. ฉฏฺฐี

สมฺพนฺธวจนิจฺฉาเยเวตฺถ ฉฏฺฐี สิทฺธาติ อาสงฺกิยาห-‘เหตุมฺหิ’จฺจาทิ, เหตุมาห-‘ตํ โยคฺคตา’ อิจฺจาทิ, สทฺทสตฺติสามตฺถิยาติ สทฺทสตฺติสงฺขาตาย สามตฺถิยา, ตเมว ผุฏยติ ‘ยตฺถ’อิจฺจาทินา, เหตฺวตฺถวาจเกหิ อนฺตเรนาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรเณหีติ เหตฺวตฺถสมานาธิกรเณหิ อุทราทีหิ, ตชฺโชตนายาติ เหตฺวตฺถโชตนายาลนฺติ สมฺพนฺโธ, พฺยติเรเกน ตุ เหตฺวตฺถโต ตปฺปวตฺติมาห-‘ยตฺถ ปนิ’จฺจาทิ, เหตฺวตฺเถหิปิจฺจาทินา สามตฺถิยมุปทสฺสิตํ ‘วเส ธมฺมสฺส เหตุโน’ติ ตตฺโถทาหรณํฯ

23. สพฺพา

นามภูเตหีติ สพฺพาทีสุ เกจิ เกสญฺจิ ยทิ นามานิ สิยุํ เตหิ, อปฺปธานภูเตหีติ ปิยสพฺพาทีหิ, กิมฺปโยชนนฺติอาโท ปโยชนสทฺโท ‘‘ปโยชนํ การิยเหตูสุ’’ติ นิฆณฺฑุโต เหตุวจโนฯ

24. จตุ

ยสฺส สเจตนายาเจตนาย วา กสฺสจิ, ปูชานุคฺคหกามตฺต มนฺตเรน สมฺมาปทานํ น สมฺภวตีติ อาห-‘ปูชา’ อิจฺจาทิ, เตนาติ ยถาวุตฺเตนตฺเถน, จาคงฺคนฺติ ททาติโน ทานกิริยาย กมฺเมน สมฺพชฺฌมานญฺจาคการณํ, อิทานิ สมฺปทานลกฺขณํ สปฺปเภทมาวิกาตุกาโม อาห-‘ตทิท’มิจฺจาทิ, นนิรากโรตีตฺย นิรากรณํ, อาราธยตีตฺยาราธนํ, อพฺภนุชานาตีตฺยพฺภนุญฺญํ, เตสํ วเสน, อิธ สมฺปทานนฺติธา วุตฺตํ กถิตํ, เกเตติ อาห-‘รุกฺขยาจกภิกฺขโว’ติ, รุกฺขาทิกํ ตํ สมฺปทานํ วิภาเคน ทสฺเสตุมาห-‘ตตฺถ หิ’จฺจาทิ, อชฺเฌสเนนาราธเนน สมฺปทานํ ภวตีติ สมฺพนฺโธ, อนุมติยา อพฺภนุชาเนน, วิชฺชมาเนปฺยนิรากรเณ ภิกฺขุโน-ธิกมนุมตนฺตฺยธิปฺปาเยนาห-‘โส’ อิจฺจาทิฯ

25. ตาท

ปโยชนปริยาเย อตฺถสทฺเท สติ อิทนฺติ ปโยชนํ ปรามฏฺฐุํ สกฺกาติ ‘ตสฺเสท’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสทฺเทเนตฺถ วิกติยาติสมฺพนฺโธ, อตฺถสทฺเทน ตุ ปกติยา, อตฺถ กถนเมตนฺติ อิมินา วจนิจฺฉาย เมติสฺสํ นตฺถิ สมาโสติ ทีเปติ, วิคฺคเห วาสฺมิมิมสฺมาเยว นิปาตนา สมาโส ทฏฺฐพฺโพ,โส วิกติสงฺขาโต อตฺโถ, ปกติตฺวญฺญปทตฺเถนากฺขิปียเต, ตโต ตทตฺถสทฺทโต, โกยํ ตทตฺถ ภาโว จฺจาห-‘ตทตฺถภาโว นามา’ติอาทิ, นิมิตฺตํ ยูปาทิวิกติ, นิมิตฺตีทารุอาทิปกติ ตสทฺเทนาตฺถสทฺเทน จ คหิตา, เตสํ สมฺพนฺโธ ตทตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ตทตฺถภาโว นามาติ อตฺโถ, เหตุ เหตุมนฺตภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ โหติ, ปธานาวจฺเฉทคุณสฺมาติ วิธียมานตฺเตน ปธานสฺส ปุริสสฺส อาจฺเฉทกา วิเสสกา คุณา, ยญฺหิ วิธียเต ญาปียเต ตมฺปธาน, มิตรมปฺปธานมนุวชฺชมานตฺตา, ยทา อุปาทียเตติ วตฺวา อุปาทียมานปฺปการํ ทิฏฺฐนฺเตน ผุฏยิตุมาห-‘ยถา’อิจฺจาทิ, ยูโป นิมิตฺตํ ยสฺส ทารุโน ตํ ตถา วุตฺตํ นาญฺญนิมิตฺตนฺติ ยทา นิมิตฺยวจฺเฉทกตฺเตนุปาทียเต ตทา นิมิตฺตสทฺทโตว จตุตฺถี สมฺพนฺโธ, ตโต อญฺญนิมิตฺตโต, นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺธสฺส อภิมุขภาเวน ตตฺเถว นิมิตฺเต ปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ, นิมิตฺตสทฺทโต เหตุตติยาปิ นาสงฺกนียาติ สมฺพนฺโธ, การณมาห-‘นิมิตฺต’ [เหตุ] อิจฺจาทิฯ อุภยตฺถาติ ยูปาย ปากายาติ อุภยตฺถฯ

ปิณิยมานา กิํ สทฺทาทิวจนียา ปโร สาทุอาทิโก โย-ตฺโถ โส อญฺโญ กตฺตา ยสฺส โส อญฺญกตฺตุโก-ภิลาโส, อภิลาโส รุจีติ อิมินา ทิตฺยาทฺยเนกตฺถนฺโตปิ รุจิสทฺโท-ภิลาเส รุฬฺโหว คยฺหตีติ วทติ, สา รุจิ อตฺโถ-ภิเธยฺโย เยสํ เภ ตทตฺถา, เตสํ สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส, อิมินา จ กิญฺจาปิ รุจิรยํ ยสฺสุปฺปชฺชเตโย วา ตสฺสา ชนโก, เตสมุภินฺนมฺปิ อตฺถิ, ตถาปิ ยสฺสุปฺปชฺชเต โสว ตสฺสาธิกรณํ, อชนโกปิ โส ตาย สํสตฺโตติ ตสฺเสว ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสญฺญา, นตุชนกสฺส ตายาสํสตฺตสฺสาติ ทีเปติ, อิธาติ อิมินา สกฺกเต อุทาหรณานมสมานรูปกํ ทสฺเสติ, อิมินา จ อุทาหรณานมสมาน รูปตฺตเมว จตุตฺถีวิธาเน การณํ, อญฺญถา ฉฏฺฐีเยว เตหิปิ วิธีเยยฺย การณาสมฺภวา [การณสพฺภาวา] หิ ทีเปติ, อีทิสสฺส ปจฺจุทาหรณ(สฺส) ภาเว การณมาห-‘อนญฺญกตฺตุ กตฺตา-ภิลาสสฺสา’ติ, ปเรสมิทมฺปจฺจุทาหรณมฺภวตุ อิธ กถนฺติ อาห-‘อิหตฺวิ’จฺจาทิ, ตฺวนฺติ อตฺตมตฺเต ปฐมาเยว, สมฺภเว การณนฺตรมาห-‘อถวา’ติอาทิ, นตฺถิ อญฺโญ กตฺตา ยสฺสา สา อนญฺญกตฺตุกา รุจิ, ภาย รุจิยา สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสญฺญํ เย ปน อิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เย ปน อาหุ จาติสมฺพนฺโธ, อุปฺปชฺชนมุปฺปตฺติ, กสฺส อุปฺปตฺติ, รุจิยา, อุปฺปตฺติยา อาธาโร อุปฺปตฺยาธาโร‘เทวทตฺตาย โรจเต’จฺจาโท เทวทตฺตาทิํ อุปลกฺเขตีติ อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณํ วจนํ, เอตฺถ รุจิยา อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณเมว วจนนฺติ สาวธารณ มตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ… สพฺเพสํ วากฺยานมวธารณผลตฺตา, เตน ปิณิย มานวจนมภิลาสสฺส อญฺญกตฺตุกตาสนฺทสฺสนปรํ น โหตีติ พฺยวจฺฉินฺนมฺภวติ, เตสํ กจฺจายนสฺส เจหาปิ ปสชฺชตีติ สมฺพนฺโธ, อิหาปีติ ตฺวมิติ เอตฺถาปิ, อญฺญถาสิทฺธตฺตาติ อตฺถมตฺเต ปฐมาย เอว สิทฺธตฺตา, วจนสฺสาติ อุภินฺนมฺปิ จตุตฺถีวิธานวจนสฺส, อติปฺปสงฺโคจาติ ‘‘กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติอาโท ตวาติ อนภิมตฏฺฐานปฺปตฺติจฯ

ธาริปฺปโยเคติ ธาริธาตุโน ปโยเค, อุตฺตมีโณ อธมีโณติ ธนิกคเหตูนํ รุฬฺหีตฺยาห-‘อุตฺตมีโณ ธนสามี’ติ, อุตฺตมีณมสฺสาติ อุตฺตมีโณ, ธารยตีติมสฺสตฺถมาห-‘วหตี’ติ, ธาริโตติ ธารํธาตุโตฯ สุตฺตนฺตเรน (ตํ ตํ) นิยเมน นิยมิตานํ เตสํเตสํ สมฺปทานสญฺญํ วิธาย จตุตฺถี วิหิตา ปเรหิ, ตทาห ‘สิลาฆ หนุฏฺฐาสปาน’มิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ โยคสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, ญาเปตุนฺติ สิลาฆาทิเก โพเธตุํ, อิจฺฉิโตติ อติมโตฯ

ตทตฺถวาจีนญฺจ ธาตูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘กุธทุหิสฺโสสูยตฺถาน’นฺติ วุตฺตํ, ยมฺปติ โกโปติ อิมินา โกปสฺส วิสยมาห, ยสฺสาติ อิมินา ยํการกนฺติ วุตฺตเมว ปรามสติ, ยสฺสาติ ราชาทิโน, ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิยเต , เตเนว วกฺขติ-‘ยสฺส สมฺพนฺธิํ สุภาสุภํ ปุจฺฉติ เนมิตฺติโก’ติ, โยจานุกูลตฺตมฺภ ชตีติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ปติปุพฺพโก อาปุพฺพโกจ สุโณติ อพฺภุปคเม ปฏิชานเนจ วตฺตเต, ยทายมพฺภุปคโม ปตฺถนา ปุพฺพโต ภวติ ตทา ปตฺถนาย กตฺตุ ปตฺถยิตุโน จตุตฺถี รูปมฺภวติ, ยทาตฺวปตฺถตมฺปิ เกวลมานุกูลฺเยน วตฺตมานํทิสฺวา เทยฺยมพฺภุปคจฺฉนฺติ อิทมิทํ โวทสฺสามาติ [โกปิสฺสสามาติ (โปตฺถเก)] ตทานุกูลฺเยน ปวตฺตนสงฺขาตาย กิริยาย กตฺตุโน จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ, อิมินา จ ปาณินิยวุตฺติการสฺส ชยาทิจฺจสฺสมเต พฺยภิจารมาห, โส หิ ‘‘อพฺภุปคโม นาม ปเรน ปตฺถิตสฺส ภวติ ตตฺถ ปตฺถยิตุเยว จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ วทติ, ปุพฺพสฺสากิริยาย โย กตฺตาติ เวทวากฺเยน วิหิตถุติกกรณ สงฺขาตาย อุสฺสาหานุชานนโต ปุพฺพภูตาย กิริยาย โย กตฺตา โหตา โปตา จ, สพฺพตฺถาปิ‘ตสฺสา’ติ อิทํ ‘จตุตฺถียายทภิมตํ รูป’นฺติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ฉฏฺฐิยา สพฺพพฺยาปิภาวมาลมฺพ เอวนฺติ อติเทโสติ อาห ‘เอวนฺตี’ติอาทิ, รูปสามฺยโต ปน ตาทตฺถิยตฺถสพฺภาวาจ ยถาโยคํ ตาทตฺถฺห จตุตฺถีปิ น วิรุชฺฌติ, วกฺขติ หิ‘ตาทตฺถฺห วจนิจฺฉายนฺตุ ‘อิจฺจาทินา, อิจฺฉิโต ราชา, กมฺม วจนิจฺฉาติ อิมินา วจนิจฺฉาย ปธานตฺตมาห… วจนิจฺฉาภิมุขตฺตา สพฺเพสํ การกานํ, อปฺปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา, หนุเต อปนยติ, อุปติฏฺฐเต อุปฏฺฐานํ อุปคมนํ กโรติ, ปิหยนฺติ ปตฺเถนฺติ, กุชฺฌ อมริสํ กโรติ, ทุหนาทโย โกปปฺปภวา นานนฺตเรน เต สมฺภวนฺตีติ ทูภาทโยปฺยุทาหฏา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺเส อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ นสหนฺติ, อารชฺฌติ ปุจฺฉิโต เนมิตฺติโก อุปปริกฺขติ, ภาทตฺถฺหํ วิภาเวติ ‘ยสฺเส’จฺจาทินา, ปริยา โลเจติ อุปปริกฺขติ, กิํ ลกฺขโณ-ยมนิยโมจฺจาห-‘นาวสฺส’มิจฺจาทิ, ยาจิตุสฺมาเยว [ยาจิตุเยว (โปตฺถเก)] ฉฏฺฐีติ นาวสฺสมยนฺนิยโมติ อตฺโถ, กุโตจฺจาห-‘สมฺพนฺเธ’จฺจาทิ, อญฺญสฺมาปีติ อยาจิตุโตอปิ, ถุติกรณสฺส กตฺตุภูตา โหตาโปตาโร อุสฺสาหนานุชานนานํ กมฺมํ โหตีติ อาห-‘ปจฺจนุปุพฺพสฺส คิณาติสฺส กมฺเม’ติฯ

โหตุโปตุสทฺเทหิจฺจาทินา โปตุสทฺทสฺสปิ ฉฏฺฐิรูปํ ทสฺสิตํ, วุตฺติยนฺตุ ‘โหตุ ปติคิณาติ’จฺเจว ปาโฐ ทิสฺสติ, โหตฺเววมฺปิตฺยมฺหากมตฺโรเปกฺขา, อุสฺสาหยตีตฺยตฺเถ คิณาติ อนฺโตคตณฺยตฺโถฯ อนาวาโทติ นาวาอนฺนาทิวชฺชิเตฯ เอตฺถ ปน ตถา ปฏิเสธาภาเวปิ พหุลาธิการโต ‘น ตํ นาวมฺมญฺเญ นตํ อนฺนมฺมญฺเญ’จฺจาทิ ภวติ, อตฺเถว หิ พหุลาธิการโตวา ติปฺปสงฺคาภาโว, ปฐมนฺตํ รูปนฺติ มญฺญมาโนติ ปฐมนฺตํ รูปํ, เอตฺถจ ยทา ติณาทิโตปิ ขิกํสียเต ตทา นินฺทาวคโม, ตตฺถ จ นิโยคโตว นญฺปโยโค ญาถานุป ปตฺติยาติ สปฺปฏิเสธมุทาหฏํ ‘น มญฺญมาโน’ติ, อวธิมฺหิเยว ปญฺจมีติณาติ, นญฺปโยเคว นิโยคโต นินฺทาวคมา ติณนฺติ กมฺเมเยว ทุติยา, อถวา สตีปิ นินฺทาวคเม วจนิจฺฉาโต สวิสเยเยว ทุติยา, สมฺมุติปฺปโยเคติ สมฺมุติสทฺทสฺส ปโยเค, จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺตีติ มตฺตายาติ เอตฺถ จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺติ, ปุน รุตฺตตฺเต การณมาห-‘อถ โสติวิชฺชมานตฺตา’ติ, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺสาติอาทิสุตฺเต ‘‘อถ โส’’ติ ปาฐสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘ภิยฺโยโส มตฺตายา’ติ เอตฺถ โสกาโร ปุนรุตฺโตติ อธิปฺปาโย, จคฺคหเณนาติ ‘‘สิลาฆหนุ…เป.… สตฺตมฺยตฺเถสุจา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน, จตุตฺถีภิมตาติ ‘‘นโม โยคาทิสฺวปิจา’’ติ สุตฺเตนฯ

26. ปญฺจ

อวธียเต วิสิลิสฺสเต เอตสฺมาตฺยวธิ, อวปุพฺพาย ธาธาตุโต อวธิมฺหิ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (5-45) อิฯ

ยโต-วธียเต กิญฺจิ, กฺริยาปุพฺพํ กุโตจิปิ;

จลญฺจาจลมญฺญญฺจ, ตํ วทนฺตฺย วธิมฺพุธาฯ

เอตฺถายมตฺโถ ‘‘ยโตกุโตจิปิ อตฺโถ กิญฺจิ วตฺถุอวธียเต สํโยคสฺส วา กิริยานิมิตฺตํ คมนทานาทิกิริยาปุพฺพํ วิสิลิสฺสเต สยํ วา อเปติ อญฺเญน วา วิสุํ กรียเต, ตเมวํวิธํ จลญฺจา จลญฺจ วิสิเลสปริจฺเฉทภูตํ ปทตฺถมวธิํ วทนฺติ พุธา ตพฺพิทุโน’’ติ, ตํ ยถา ธาวตาสฺสา ปุริโส ปตติ, ปุริสํ ปาเตติ วา, รุกฺขา ปณฺณํ ปตติ, ปณฺณํ ปาเตติ วาติ, โสจ ติธาปฺยุจฺจเต วิสยเภเทน, ยถา–

นิทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ, อุปาตฺตวิสโย ตถา;

อนุเมยฺยวิสโย จาติ, ติธาวธิ สมีริโตติฯ

ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐา วจโนปนีตา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส นิทฺทิฏฺฐ วิสโย วธิ, ยถา-‘คามสฺมา อาคโต’ติ, อุปาตฺตาชฺฌาหฏา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อุปาตฺตวิสโย, ยถา-‘วลาหกา วิชฺโชตเต’ติ, วลาหกา นิกฺขมฺม วิชฺโชภเตติ อตฺโถ, อนุเมยฺยา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อนุเมยฺยวิสโย, ยถา‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา’ติ, เอตฺถ อภิรูปคุเณน อุกฺกํสนมนุเมยฺยํ, อโตเยเวตฺถายเมว สญฺญา ปริปฺผุฏา วิญฺญายตีติ น กาจิทิห สญฺญา ปริภาสียเต พฺยาโมหการิณี, อถาวธิสฺมาติ วุจฺจมาเน ‘ปทตฺถาวธิสฺมา’ติ กุโต-วสียเต เยเนวํ วิวรณํ กตนฺตฺยาสงฺกิยาห-ปทาน’มิจฺจาทิฯ

ยถา คามสฺมาติอาทินา อิทํ ทีเปติ ‘‘น เกวลํ กายสํสคฺคปุพฺพโกว วิสิเลโส, กิญฺจรหิ พุทฺธิสํสคฺคปุพฺพโกปิ, อตฺถิ เจห พุทฺธิสํสคฺค ปุพฺพโก, ตถาหิ โจเรหิ ภายติตฺยาโท โย (ภย)เปกฺขณ สีโล ภวติ, โส ยทิ มํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ, ธุวํ เม มรณนฺติ วิจาเรนฺโต เต พุทฺธิยา ปปฺโปติ ปปฺปุยฺย จ ตโต นิวตฺตเต, ตถา โจเรหิ ตายติตฺยาโท โย เอกสฺส มิตฺโต ภวติ โส ยทฺเยตํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ ธุวมสฺส มรณนฺติ ปสฺสนฺโต เต พุทฺธิยา ปตฺวา ตโต นิวตฺตยตีตฺยวธิตฺตา อวธิสฺมาว สพฺพตฺถ ปญฺจมี’’ติ, ปเรหิ ปน เอตาทิเสสุ สพฺพตฺถ ปฏิปตฺตุวิเสสานุคฺคหาย สุตฺเตเหว ปปญฺโจ กโต, อิธ ปน สามญฺญวจเนเนว สิทฺธตฺตา ตทนุคฺคหาย อุทาหรเณเหว ปปญฺจิตํ, ภีติภายนตฺถานนฺติ ภีติ ตายนานํ อตฺโถ เยสํ เต ภีติตายนตฺถา เตสนฺติ อตฺโถ, นนุ ภีตฺยตฺถานํ ปโยเค ภยเหตุ สมฺภวติ นตุ ตายนตฺถานนฺติ, เนส โทโส, ตายนญฺหิ รกฺขนมุจฺจเต [สายนาหิ รกฺขนมุปฺปชฺชเภ (โปตฺถเก)] ตญฺจ ภยเหตุโต เวตฺยาห-‘โย ภยเหตุ’ติอาทิ, อิมินา จ ‘‘ภีตฺยตฺถานํ ภยเหตุ’’ติ (1-4-25) ปาณินิยานมปาทานสญฺญา สุตฺตมฺปฏิกฺขิปติ, ตโตติ ภยเหตุโต, เตสนฺติ ภยตายนานํ, ภยมนิฏฺฐปาตสงฺกา, อุตฺตาโสตฺยตฺโถ, ตายน มนิฏฺฐปาตโต ปริรกฺขนํ, ยถา ทสฺสนํ โหนฺเตวาตีมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, โก หิ โลกิยํ วจนิจฺฉมติวตฺติตุํ สกฺโกติ, ตถาหิ สพฺเพว ทพฺพาทโย สพฺพการกสตฺติยุตฺตาว, ตตฺถายํ การกวิภาโค วจนิจฺฉาวเสเนว, ตํ ยถา ‘วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต’ติฯ ปราปุพฺพสฺสาติอาทินา ‘‘ปราชิสฺสาสยฺโห’’ติ (1-4-26) สญฺญาสุตฺตํ ปจฺจกฺขาติ, อสยฺโห อตฺโถติ สหิตุํ อภิภวิตุมสมตฺโถ อตฺโถ, อชฺเฌนสกาสาอิจฺจาทินา อุทาหรณตฺถมาจิกฺขติ, นนุเจวมตฺถํ วทตา ยญฺญทตฺตสฺสาสยฺหตฺตํ วุตฺตํ, ตํ กถํ อชฺฌยนสฺสาสยฺหตฺตํ, เยนาสยฺหตฺตสฺสาวธิตฺตํ ปฏิปาทยติ ตฺยาสงฺกิยาห-‘ยญฺญทตฺตานภิภโว’จฺจาทิ, อสยฺโหตีมสฺส ปจฺจุทาหรณํ ปฏิปาทยติ ‘โย ปนิ’จฺจาทิฯ ‘‘วารณตฺถานมิจฺฉิโต’’ติ (1-4-27) สุตฺติตํ, ตทาห ‘วารณตฺถาน’มิจฺจาทิ, วารณมตฺโถ เยสํ เต วารณตฺถา, อวธิมตฺตวจนิจฺฉายนฺติ วิเสสโต วิธานมนฺตเรนา วธิมตฺต วจนิจฺฉายํ, วิเสสวิธาเนติ อิจฺฉิโตติ วิเสสวิธาเน, จิตฺตสฺสาวธิวจนิจฺฉายมฺปน จิตฺตโต ปาปํ นิวารเยติ ภวติฯ ‘‘รกฺขนตฺถานมิจฺฉิต’’นฺติ (2-6-3) สุตฺติตํ, ตทาห-‘รกฺขนตฺถาน’มิจฺจาทิ, เกสญฺจีติ กจฺจายนาทิเก ทสฺเสติฯ

‘‘อนฺตรธาเน เยนาทสฺสนมิจฺฉตี’’ติ (1-4-28) สญฺญาสุตฺตมารทฺธํ, ตทาห-‘อนฺตรธาเน’จฺจาทิ, อยมุปชฺฌาโย ยทิ มํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, ทสฺสเน โทสํ ตกฺเกติ ‘นุน’มิจฺจาทินา, เปสนมสกฺการปุพฺพโก นิโยโค, อชฺเฌสนํ สกฺการปุพฺพโก, มญฺญมาโน สิสฺสา อหํ กถนฺนาม พฺยวหิโต ภวามีติ อนฺตรธาเน พฺยวธาน นิมิตฺตํ, เยน อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตรธาเนติ นิมิตฺตสตฺตมีจายํ, อโต อาห-‘พฺยวธานนิมิตฺต’นฺติ, พฺยวหิโตติ อนฺตรหิโต, มามํ อุปชฺฌาโยตฺยาทินา อุทาหรณตฺถมาห, พฺยวธานตฺถํ พฺยวหิตตฺถํ, ‘‘อนฺตรธาเนติ กิํ โจเร น ทิทิกฺขตี’’ติ ปจฺจุทาหฏํ ปเรหิ, ตมฺปฏิปาทยมาห-‘ยตฺถาทสฺสน’มิจฺจาทิ, โจเร น ทิทิกฺขตี (ตฺย), ตฺร หิ โย โจเร น ทิทิกฺขติ เตหิ อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ น อนฺตรธานนิมิตฺตํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺยตฺถํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺติยาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘นาตฺรานฺตรธานเม (วาวเสยํ), กินฺตุ ตนฺนิมิตฺโต ปฆาตนิวตฺติปิ, ‘อุปชฺฌายา อนฺตรธายตี’ตฺยตฺร วินาปฺยุปฆาตสมฺภวมนฺตรธานสมฺปาทนเมว สมฺภวตี’’ติฯ อิจฺฉติคฺคหณํ กิมตฺถํ อทสฺสนิจฺฉายํ สติ สตฺยปิ ทสฺสเน ยถาสิยา’’ติ วุตฺตํ, (ตํ) ปฏิปาทยมาห-‘อทสฺสนิจฺฉายมฺปนิ’จฺจาทิ, สตีปิ ทสฺสเนติ อุปชฺฌาเยน ทสฺสเน สตีปิ, ตโตติ อุปชฺฌายโต, อวธิรูปตา เอวาติ อุปชฺฌายสฺสาวธิรูปตา เอวฯ ‘‘อาขฺยาโต ปโยเค’’ติ (1-4-29) ปรวจนํ, ตทาห ‘อุปโยเค’จฺจาทิ, นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณมุปโยโค ตฺราธิปฺเปโต, อุปโยควจนสามตฺถิยา วิชฺชาคหณตฺถํ สิสฺสวตฺตํ นิยโม, ตโตติ อาขฺยาตุโตฯ ‘‘ชนิกตฺตุโน ปกตี’’ติ (1-4-30) สญฺญาสุตฺตํ กตํ, ตทาห-‘ชนฺยตฺถสฺสา’ติอาทิ, ชนิโน อตฺโถ ชนฺยตฺโถ, กินฺตํ ชนนํ, ตโตติ ชนิกตฺตุเหตุโต, ปกติสทฺเทน การณมตฺตํ คหิตํปเรหิ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท ปุตฺตาทิโตปิ ยถา สิยา’ติ, ทุวิธํ (หิ) การณํ อุปาทานการณํ สหการิการณญฺจ, ตตฺถ การิเยนาภินฺนเทโส ฆฏสฺส มตฺติกาปิณฺโฑ อุปาทานการณํ, ตสฺเสว ปน ทณฺฑจกฺกาทิ (การิเยน ภินฺนเทโส) สหการิการณํ, เตสูปาทานการณสฺเสห คหเณ’สิงฺคา สโร ชายเต’จฺจตฺเรว สิยา, น ตุ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท, การกนฺตรวจนิจฺฉายนฺติ เอตฺถ การกนฺตราทิวจนิจฺฉายนฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ… เอตฺถนฺตเร สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายปิ สมฺภวโต, ตตฺร ติฏฺฐนฺตีติ ตตฺรฏฺฐา, เตสํ, โลโก-นญฺญถาวาที โวหาริกชโน, ตตฺถ ภวา โลกิยา, นวตฺตุ ปฏิพทฺธาติ โลกวจนิจฺฉมุลฺลงฺคิย อหเมว วทามีติ สกชฺฌาสเยน วทนฺโต วตฺตา, ตปฺปฏิพทฺธา น โหตีติ อตฺโถฯ

‘‘ปภโว ภวติสฺสา’’ติ (1-4-31) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ภวติสฺสา’ติอาทิ, ปฐมโต อุปลพฺภตีติ อตฺถกถเนน ชนฺยตฺโถ-ตฺร น สมฺภวตีติ วทติ, นหิ หิมวา คงฺคาย การณํ, สา หิ อญฺเญหิ เอวการเณหิ อุปฺปนฺนา , หิมวติ ตุ เกวลํ ปฐมโต อุปลพฺภติฯ ‘‘ชิคุจฺฉาวิรามปมาทตฺถานุมุปสงฺขฺยานํ’’ติ (1-4-24วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘วิรมณตฺเถ’ตฺยาทิ, ชิคุจฺฉาปมาทตฺถธาตุโยเค ปน กมฺมาธิกรณวจนิจฺฉา ทิสฺสตีติ วุตฺตํ, อวธิวจนิจฺฉาปิ ปน ทิสฺสเก ‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก ปาปา’ติ, ธมฺมา ปมชฺชตีติปิ โหเตว ปฏิเสธาภาวาฯ ‘‘อญฺญาราทิตรริเต ทิสาสทฺทาญฺจุตฺตรปทาจาหิ ยุตฺเต’’ติ (2-3-29) สุตฺติตํ, ตทาห-‘อญฺญสทฺทโยเค’จฺจาทิ, ยโตติ เทวทตฺตาทิโต, ‘‘อญฺญอิตฺยตฺถคฺคหณํ, เตน ปริยายปฺปโยเคปิ ภวตี’’ติ อญฺเญหิ พฺยาขฺยาตตฺตา อาห-‘ภินฺโน เทวทตฺตา’ติ, อาราสทฺทสฺส ทูรตฺถตฺตา อาสวกฺขยโต อารา ทูโร ภวตี(ตฺยตฺโถ อุ) ปาทียเตตฺยาห‘อาราสทฺโท ทูรตฺโถ’ติ, นิทฺทิสฺสมานปฏิโยคีติ ‘เทวทตฺโต สูโร’ติ นิทฺทิสฺสมานสฺส กสฺสจิ โย โส ทุติโย, โส ปฏิโยคีฯ ทิสาเทสกาลวุตฺตีนํ ทิสาสทฺทตฺเตน ปริคฺคหโต อาห‘ทิสา เทสกาลวาจีนํ โยเค’ติ, ปุพฺเพว สมฺโพธาติอาทีนิ กาลวาจีโยเค อุทาหรณานิ, อญฺจุตฺตรปทอาจอาหิปจฺจยโย เคตฺวิห โนทาหฏํฯ

‘‘ปญฺจมีวิธาเน ลฺยปฺโลเป กมฺมนฺยุปสงฺขฺยานํ ‘‘อธิกรเณ โจปสงฺขฺยาน’’มิติ (2-3-28-วา) วาตฺติกํ, ตทาห‘ยตฺถ’จฺจาทิ, ลฺยปฺปจฺจยสฺส ยตฺราปฺปโยโค, ตสฺสตฺโถ เจ คมฺยเต, โส ลฺยปฺโลโป, ตฺวาโลโป ลฺยปโลโปตฺยวิเสโส, ปาสาท มารุยฺห เปกฺขติ อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขตีติ อิทํ วิสโย ปทสฺสนํ ปุพฺพํ ยสฺสาติ กิริยาวิเสสเน สมาโส, วกฺขมานสพฺพทสฺสเนสุปิ ปาสาทโต-ปกฺกมนเลสสพฺภาวา ปาสาโท (เยวา) วธิรูเปน วตฺตุมิฏฺโฐติ ทสฺเสตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อปกฺกมติ ตโต ตํ ทสฺสนนฺติ ตโต ปาสาทโต ตสฺส ทฏฺฐุโน ทสฺสนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อปกฺกมตฺยปยาตีตฺยตฺโถ, อวธิภาโว ปาสาทสฺสาติ วิญฺญายติ, เยสนฺติ เวเสสิกานํ, เต หฺเยวมาจิกฺขนฺติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต-จฺจนฺตสุขุมภาเวน นิกฺขมฺม วิสาลีภวนฺตํ วิสยเทสมุปคมฺม สกลมตฺตนา ทิฏฺฐํ ปสฺสติ รํสิรูเปน, ยถา กาหลา มูเล กิสา อคฺเคมหตี, ตถา ญาณินฺทฺริยานี’’ติ, อธิฏฺฐานเทสนฺติ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานภูตํ จกฺขุโคฬกเทสํ, วิสยปฺปวตฺตีติ โคจเร ปวตฺติ, สนฺตติยาติ อินฺทฺริยปพนฺธสฺส, อธิฏฺฐาน มนินฺทฺริยํ นาปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, อปกฺกนฺตฺยาติ อปคมเนน, ยชฺชปิ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต พหิ นิคฺคจฺฉติ, ตถาปิปาสาทฏฺฐสฺสจกฺขุโคฬกา นิคฺคจฺฉตีติ ปาสาทสฺสาปฺยวธิภาโว, เยสนฺตูติ ขณิกวาทีนนฺตุ, อินฺทฺริยาธิฏฺฐานมฺปตฺเต วิสเย วิญฺญาณลกฺขณํ การิยํ กโรนฺติ สีเลนาติ ปตฺตการีนิ, อนินฺทฺริยาธิฏฺฐานโทโส เนติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, เยสมฺปนาติ ขณิกวาทิโนว ทสฺเสติ, อตฺร หิ จตฺตาโร ปกฺขา ปตฺตการีนินฺทฺริยานิ, อปฺปตฺตการีนิ, จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตการีนิ เสสานิ วุตฺตวิปริตานิ, จกฺขุเยว ปตฺตการี เสสมญฺญเถติ, จตุสฺเวว เตสุ ปฐมปกฺขทฺวยมุปนฺยสฺย ปฏิปาทิตํ… ตปฺปฏิปาทเนเนตเรสมฺปิ ปฏิปาทิตตฺตา, สพฺพสามยิกสาธารณตฺตาสทฺทสตฺถสฺสาติ อิทํ อยุตฺตมิว ทิสฺสติ… สทฺทสตฺถสฺสิมสฺส พุทฺธวจโนปโยคิตฺเตน โสคตสมยานุคุณปฺปวตฺติโต, ขณิกวาทิโน ปน นิสฺสาเยทํ สุนฺทรเมว, มนสิการาทีติอาทิสทฺเทน จกฺขุโต [จกฺขุนา (โปตฺถเก)] อเภโท รูปาปาถคโม จ ทสฺสิโต, โยคฺคเทเสติ ทสฺสนโยคฺเค ปเทเสฯ ‘‘ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ จ ปญฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุจฺฉนสทฺทโต’จฺจาทิ, ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ สามญฺเญน ปญฺจมีวิธาเน-ติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, กสฺสาติ ปญฺโห, เทวทตฺตสฺเสตฺยาขฺยานํ, โกโส ยญฺญ ทตฺโตติ ปญฺโห วิธิรูโปวายํ, โย-งฺคทีตฺยาทฺยนุวาทรูปมาขฺยานํ, องฺคทีเกยูรีฯ ‘‘ยโตจาทฺธกาลนิมฺมานํ ตโต ปญฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อทฺธ’จฺจาทิ, นิมียเต ปริจฺฉิชฺชเต เยน ตํ นิมานํ, ตเทว นิมฺมานํฯ ‘‘อทฺธสฺส ปฐมา สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28) วุตฺตํ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘ตํ ยุตฺตาติ วตฺตเต, ตํ ยุตฺตา ปญฺจมิยุตฺถา ปรสฺสาทฺธสฺส ปฐมา จ สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ, ปาฏลิปุตฺตสฺมาติ ปญฺจมิ ยุตฺตํ, เอตาปิ น วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห-‘สตฺตโยชนานี’ติอาทิ, อตฺร หิ ยทา ราชคหสฺส โยชนญฺจาเภโท วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺตโยชนานีติ, เภทวจนิจฺฉายนฺตุ ‘‘สพฺภาโว’’ตฺยาทินา (2-34) สตฺตมี สิทฺธา‘สตฺตสุ โยชเนสุ’ติฯ

ตถาหิ ปาฏลิปุตฺตสฺมา สตฺตสุ โยชเนสุ สติ ราชคหํภวตีตฺยยมตฺโถ ปตียเต, สตฺตโยชนสมฺพนฺธิภวนํ ราชคห (ภวน)สฺส ลกฺขณมฺภวติฯ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐีติ อิมินา ‘‘ตํ ยุตฺตา กาเล สตฺตมี วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28วา) วจนมฺปฏิกฺขิปติฯ ‘‘กรเณจ โถกปฺปกิจฺฉกติปยสฺสา สตฺตวจนสฺเส’’ติ (2-3-33) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ยทา อิจฺจาทิ, กิจฺฉาทโยติอาทิสทฺเทน โถกอปฺปกติปเย สงฺคณฺหาติ, อสตฺตรูปนฺติ อทฺทพฺพรูปํ, คุเณ เหตุมฺหีติ คุณปทตฺเถ เหตุภูเต ‘‘คุเณ’’ติ (2-21) ปญฺจมีติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตวิธาเนเนติ ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ยทาตฺวิจฺจาทินา ปเรสํ วิย กรเณ วิสุํ วิธาเน ปโยชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กตฺตพฺพรูปสฺส จลนสฺสาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ โยชนา, สมานาธิกรณตฺเตนาติ จ ‘รญฺโญ ปุริโส’ตฺยาโท อสมานาธิกรณสฺสาปิ วิเสสนตฺตทสฺสนโต วุตฺตํ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนภาโว จาสฺส โถกคุณานฺวิเต จลเน วตฺตมาโน โถกสทฺโท อสตฺตวจโนว วิเสสนนฺติ, เตเนวาขฺยายเต ‘โถกสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา’ติฯ ปญฺจมีตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ฉฏฺฐี วา’’ติ (2-3-34) วุตฺตํ, ตทาห‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ’จฺจาทิ, อวธิสมฺพนฺธลกฺขณาติ อวธิสมฺพนฺธาว ลกฺขณํ นิมิตฺตมาสํ ปญฺจมีฉฏฺฐีนํ ตา ตถา วุตฺตา, วตฺตุมิฏฺโฐติ อิมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, เอวํ จรหิ ตํตํ การกวจนิจฺฉายมญฺญาปิ วิภตฺติโย กสฺมา นปฺปยุชฺเชยฺยุนฺติ อาห-‘โลกิยา เจตฺถา’ติอาทิ, เอตฺถ วิภตฺตีนํ นิยเม โลกิยา เอว วจนิจฺฉา นิพนฺธนํ การณนฺติ อตฺโถ, ปญฺจมีจาตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ ทุติยา เจ’’ติ (2-3-35) วุตฺตํ, ‘‘ปญฺจมฺยธิกรเณจ’’ (2-3-36) อิจฺจตฺร จ กาเรน ทูรนฺติ กตฺเถหิ สตฺตมี จ วุตฺตา ปาฏิ ปทิกตฺเถ สารสงฺคหการาทีหิ, ตทกฺขิปฺป อญฺญาปเทเสน ปฏิกฺขิปิตุํ เกจิตฺยาทิ ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ, ตํ ทสฺเสตุมาห’เกจีติ สารสงฺคหาทโย’ติอาทิฯ

ทูราปาทาวเสจนนฺติ อยํ เตสมฺปฏิกฺเขปน โยติ สมฺพนฺโธ, อิติสทฺโท ปเนตฺถ ปริหีโน, นหิตนฺติอาทีสุ ตสทฺเทนาสตฺตรูปํ ทูราทิ วตฺตุมิจฺฉิตนฺตฺยวเสยํ, น หิ ตํ คมฺยเต, น หิ ตโต คมฺยเต, น หิ เตน คมฺยเต, น หิ ตสฺมิํ ฐียเต’ติ วิสุํ สมฺพนฺโธ วเสโยฯ ปตียนฺเตจาติ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อโตเจติ วกฺขมานเหตุปรามาโส, ยนฺติ ยสฺมา อตฺเถ นิปาโต, วากฺยกาโร วรรุจิ, ตํสามานาธิกรณฺยโตติ ทูราทิสา มานาธิกรณฺยโต, ตํยุตฺตโตปีติ ทูราทิยุตฺตา คามาทิสทฺทโตปิ, ปจฺจกฺขนฺโตติ วากฺยการวจนํ ปจฺจาจิกฺขนฺโต, ตถาหฺยตฺรายํ มหาภาสฺส ปาโฐ ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ปญฺจมีวิธาเน ตํยุตฺตา ปญฺจมีปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ ทูรา คามสฺส, ตตฺราปิ ทสฺสนา อนตฺถโก-ยมฺปฏิเสโธ, ตตฺราปิ หิ ปญฺจมี ทิสฺสติ–

ทูรสฺมาวสถา มุตฺตํ, ทูราปาทาวเสจนํ;

คุรุโต กุปิตา ทูรา,ภาพฺยํ ทูรา จ ทสฺสุหิติฯ

อตฺร ทูรนฺติเกตฺยาทิ วตฺตพฺพํ วากฺยการวจนํ, ทูรา คามสฺสาติ ตสฺโสทาหรณํ, ตตฺราปิจฺจาทิ ปจฺจกฺขานภาสฺสํ, ทูรสฺมาวสถาติ อาวสถสฺส ทูเรติ อตฺโถหิ ภาสฺสปทีเป เกยฺยโฏ, ปฐโม ปุริโส ยสฺส โส ปฐมปุริโส ภวติ ‘‘ทูรนฺติกา’’ทิ (2-6-5) กจฺจายนสุตฺเต สุทฺธาทิโยโคปิ สงฺคหิโต, เตนาห–‘สุทฺธปฺป โมจนวิวิตฺตปฺปมาณโยเค’ติ, ‘‘ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิจ’’ อิติ (2-6-2) สุตฺเต จคฺคหณโต ปภุติโยโค จ คหิโต, เตนาห–‘ปภุติ โยเคจา’ติ, ปภุติโยเคจาติ อิมินา ปภุตฺยตฺถโยโคปิ สงฺคหิโต, เตเนว ‘ยโตสรามิ อตฺตาน’นฺติ อุทาหฏํฯ

27. อป

นนุ ผุโฏว เตสํ สาลาทีนํ โยโคติ กิเมตฺถ ปญฺเหน กสฺส ปเนเตหิ โยโค’ตฺยาสงฺกิยาห-‘วชฺชนํ หิจฺจาทิ, วชฺชนานนฺติ กตฺตริ อโน, วชฺชเน สมฺพนฺเธ วตฺตมาเนหีติ วชฺชนสงฺขาเต สมฺพนฺเธ วตฺต มาเนหิ อปปรีหิ, ยุตฺตสฺมาติ ยุตฺตโตว เอกสฺมา, นาญฺญโต, กิเมตฺถ วตฺตพฺพนฺติ อิมินา อปปรีหิ ยุตฺตสฺมาว ปญฺจมีภวเน ปสิทฺธตฺตมาห, ปสิทฺธมฺเปตมาหริตฺวา ปกาเสตุมาห-‘กตฺตุโน’จฺจาทิ, ยทตฺโถติ โยสาลาทิ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส วชฺชนกิริยา รมฺภสฺส โส ยทตฺโถฯ ‘‘ปญฺจมฺยปาปรีหี’’ติ (2-3-10) อายุตฺเตปิ ปญฺจมี วิธียเต ปเรหิ, ตทาห-‘มริยาทาย’มิจฺจาทิ, อวธิมา เอตฺถ วสฺสนํฯ

28. ปฏิ

ทิฏฺฐสมฺพนฺธสฺสาติ ปสิทฺธวเสน ทิฏฺฐการิยการณสฺส มุขฺยสฺส, ตสฺส การิยตฺถนฺติ ตสฺส มุขฺยสฺส ยํ การิยํ, ตทตฺถํ มุขฺยการิย กรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ ปฏินิธิมฺหิ วตฺตมาเนน ปภิเนติ สมฺพนฺโธ, วินิมเยติ ปริวตฺตน นิมิตฺตํ ปฏิทาเนจาติ จ สทฺทสฺสาฏฺฐานปฺปยุตฺติ ทฏฺฐพฺพา, ปตินา ตสฺส โยโคติ สมฺพนฺโธฯ

29. ริเต

ยทิ วชฺชนกิริยาย สมฺพชฺฌมานสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา, กิมตฺถํ จรหิ ปุน ทุติยาวจนนฺติ อาห-‘ปฏิปทวิธาเน’จฺจาทิ, ปฏิปทํ อุชุกเมโวจฺจาริตํ วิธานํ ยสฺสา สา ปฏิปทวิธานา, วิเสสวิธาน วตีตฺยตฺโถ, ยชฺชตฺร ทุติยาวจนํ น สิยา ตทา ริเตสทฺเทน โยเค อุชุกํ วิธียมานาย ปญฺจมิยา ทุติยา พาธีเยถาติ มญฺญเตฯ ยทฺยตฺร ปญฺจมิยา ทุติยาย พาธาภาโว เอว ปโยชนํ, เอวญฺจรหิ ‘ริเต วา’ติ สุตฺตยิตพฺพํ เอวํ สติ ปกฺเข ทุติยา จ ภวิสฺสติ, ลหุ จ สุตฺตมฺปณีตมฺภวตี ตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรมาห-‘อุตฺตรตฺถญฺเจ’ติ, อโตเยวาติ อุตฺตรตฺถตฺตาเยว, ปุน ปโยชนนฺตรํทุติยา คหณสฺส ทสฺสยมาห-‘วิภตฺยนฺตเร’จฺจาทิ, อาหจฺจ กณฺฐาทิฏฺฐาเน วายุนาอาหนิตฺวา อาหริตฺวา วา วจนํ อาหจฺจวจนํ, อุชุกวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ, วิภตฺยนฺตรํ ฉฏฺฐีวิภตฺติ, ตสฺส พฺยุทาสตฺถํ, นิราสตฺถนฺตุตฺโถ, อญฺญาปีติ ทุติยาย อญฺญา ฉฏฺฐีปิ, ปกตาย ปญฺจมิยา สมฺพนฺธนตฺโถ ปกตสมฺพนฺธนตฺโถฯ

31. ปุถ

น ทุติยาปิ โยควิภาคโตติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ตติยา เจติ วตฺตมาเน ตตฺถ ยทิ จกาเรน ‘ทุติยา เจ’ติ สมฺพนฺธีเยยฺย, ตตฺราปิ จ กาเรน ปญฺจมีตฺเยวํ น กสฺสาปฺยปกํโสติ‘วินาญฺญตฺรปุถนานาหิ ตติยา เจ’ตฺเยกโยคมกตฺวา โยควิภาคสามตฺถิยา ‘ตติยา เจ’ติ จ กาเรน ชาตุ ปญฺจมี’’ติ, อสหายตฺถตฺเต สติ ‘วินาตฺเถ หี’ตฺเยวมวตฺวา กิํ วิสุํ สุตฺตรจนาเยตฺยาห-‘เภโท ปาทานนฺตฺวิ’จฺจาทิฯ

32. สตฺต

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจตฺตา สมฺพนฺธสฺส ยตฺถาติ ปรามฏฺฐํ โสติ, โยติ ปรามฏฺฐํ ตสฺสาติ จ นิทฺทิสติ, โย ยตฺเถตฺยาทิกญฺจ ‘กิริยาธารภูเต’จฺจาทิวุตฺติคนฺถ วิวรณนฺติ โยติ กิริยาเธยฺยภูตาธิปฺเปตา, เอตเนวาห‘กิริยา จา’ติอาทิ, เตนายมาธารียติ กตฺตุกมฺม สมเวตา กิริยาสฺมินฺตฺยธิกรเณ วา ตํ อาธารยตีติ กตฺตริ วา ฆณนฺเตน ทฏฺฐพฺโพ, กตฺตารํ กมฺมญฺจ กิริยานิสฺสยภูตมาธาร ยตีตฺยาธาโรติ วา กตฺตริ ฆณ, วุตฺตํ หิ–

อาธารยติ โย กตฺตุ, กมฺมํ กิริยนิสฺสยํ;

อาธารํ การกญฺจาหุ, ตํ จตุพฺพิธเมว เจติฯ

นนุ จ กิริยาธารเณนาธาโรตฺยุจฺจเต, ตํ กิเมวมุจฺจเตติ เจ, เนสโทโส ยเทว หิ กิริยาธารณมสฺส, ตนฺตนฺนิสฺสยภูต กตฺตุกมฺมธารณํ, นหฺยญฺญตา ตทฺธารณํ สมฺภวติ ตโต กิริยา การเณนาธารเณนาธาโรตฺย ยเมวตฺโถ, น กตฺตุกมฺมปริจฺจาเคนาธาเรน อุชุกํ กิริยา คยฺหเต, เตเนว วกฺขติ-‘กิริยายโย อาธาโร’จฺจาทิ, นนุ ยทฺยปฺยุชุกเมว กิริยํ ธารยติ กตฺตา กตฺตุสมวายินิํ, กมฺมสมเวตญฺจ วิกฺเตทนาทิํ กิริยํ กมฺมํ… ตถา สติ ตาเนวาธาโรติ, น… โลเก สตฺเถ จ เตสมาธารตฺเถ นาปฺปตีติโต, กตฺตุกมฺมตาเยว หิ เตสมฺปตีตีติ ทสฺเสตุมาห-‘กิริยา เจ’ตฺยาทิ, ตถา จ วุตฺตํ–

กตฺตุกมฺม พฺยวหิตํ, ธาเรนฺตมนุชุ กฺริยํ;

กฺริยาสิทฺธุปการิ จ, สตฺเถ-ธิกรณํ มตนฺติฯ

กตฺตุกมฺมพฺยวหิตนฺติ กตฺตุกมฺเมหิ ตํสมเวตภาเวน พฺยวหิตํ, อนุชุ ปารมฺปริเยน, กฺริยาสิทฺธุปการิติ กตฺตุกมฺมสมเวตาย กิริยาย ปสิทฺธิยํ อุปการี อุปกุพฺพนฺตํ, นนุ จ น กิริยา ธารเณเนวายมาธาโร, กตฺตุกมฺมานํ ธารเณนาปฺยาธาโรติ สกฺกา ววตฺถเปตุนฺติ โจทนมฺมนสิ นิธายาห-‘น เจ’ตฺยาทิ, กิริยา นิมิตฺตสฺเสวาติ กตฺตุกมฺมสมวายินิยา กิริยาย นิมิตฺตสฺเสว, ตเทวํวิธมาธารํ จตุพฺพิธมฺมตนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อาธาโร จาย’มิจฺจาทิ, จตฺตาโร วิธาปการา อสฺสาติ จตุพฺพิโธ, อาเธยฺเยน สโหปสิเลโส สํโยคลกฺขโณ-สฺส อตฺถีติ โอปสิเลสิโก อาธาโร-‘กเฏนิสีทติ ถาลิยํ ปจติ’ตฺยาโท กฏาทิ, ตถาหิ เทวทตฺตสมเวตํ นิสีทนกิริยํ กโฏ เทวทตฺตํ ธารยํ ธารยติ เทวทตฺตพฺยวหิตํ, เอวํ ถาลีปิ ตณฺฑุลสมเวตํ วิกฺเลทนาทิกิริยํ ตณฺฑุเล ธารยํ ธารยตีตฺโยปสิเลสิกาธารตฺตํ กฏาทิโนฯ ยโต-ญฺญตฺราเธยฺยํ น วตฺตเต สพฺพถา ภิยฺโย วา, โส เวสยิโก, วิสโยหฺยาเธยฺยสฺสานญฺญตฺรภาโว, ยถา จกฺขาทิปฺปวตฺตีนมญฺญตฺราภาวา จกฺขาทีนํ รูปาทโย วิสยาติ วุจฺจนฺเต, เอวมากาเส สกุนโยตฺยาโท สกุนฺยาทีนมากาสาทิโต-ญฺญตฺราภาวาเต เตสํ วิสยาตฺยุจฺจนฺเต, วิสโย เอว เวสยิโกฯ โย อาธาราเธยฺยานมภิพฺยาเปตฺยาเธยฺยมิตฺยภิพฺยาปโก, ตถา หิ‘ติเลสุ เตลํ, ทธิมฺหิ สปฺปิ,ตฺยตฺร ติลาทิกํ เตลาทิกมาเธยฺยํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐตีติ ติลาทิ พฺยาปกาธาโรฯ สมีเป ภโว, สมีโป เอว วา สามีปิโก, ยสฺส สมีปเทเส อาเธยฺยํ วตฺตเต โส เอวมุจฺจเต, อตฺโรทาหรณํ ‘คุรูสุ วสติ คงฺคายํ โฆโส’ติฯ

นนุ จาตฺราปฺยาธาเร สตฺตมี วิธียเต อาธาโร จ นิสฺสโย วุจฺจเต, นิสฺสโย จ สํโยคสมวาเยหิ โหติ, น จ สิสฺสาทีนํ คุรุปฺปภุตีติ เทวทตฺตสกุนฺยาทีนมิว กฏากาสาทีหิ สํโยโค, เตลาทีนมิว จ ติลาทีหิ สมวาโย วา อตฺถิ, เตนายุตฺตํ เต สมาธารตฺตนฺติ, เนตทตฺถิ, ยทายตฺตา หิ ยสฺส ฐิติ โส วินาปิ สํโยคสมวาเยหิ ตสฺส นิสฺสโย ภวติ, ตถาหิ ปุริสสฺส น รญฺญา สห สํโยโคสมวาโย วาตฺถิ, อถ ปน ตทธีนฏฺฐิติตฺตา ราชนิสฺสโย ปุริโสติ พฺยปทิสฺสียเต, สิสฺสาทีนญฺจ คุรุปฺปภุติน มายตฺตา ฐิตีติ เตสมยํ [เตนสฺสายํ (โปตฺถเก) ยุตฺโถ เต ปติ คุรุปภุตีนํ นิสฺสยภาโว (ชินินฺทพุทฺธิ)] ยุตฺโต คุรุปฺปภุตินํ นิสฺสยภาโวติ, เอตฺถ ปน ยชฺชปิ เวสยิกาภิพฺยปกานมาธาราเธยฺโยปสิเลโส อตฺถิ, ตถาปิ ปการนฺตรสฺเสว ปริปฺผุฏตฺตา ตเถว วจนิจฺฉา, นาญฺญถา โอปสิเลสิเกน วา [โอปสิเลสิเกว] วิสยาภิพฺยาปกานมคฺคหณโต อุปสิเลสสฺเส วา [อุปสิเลสสฺเสว] ปริพฺยตฺตตฺตา ตเถว โวหาโรติ น สงฺกโร สงฺกนีโยติฯ

33. นิมิตฺต

นิมิตฺตภาวมตฺเตตีมินา กมฺมสํโยคาภาเวปิ สตฺตมิยา ปวตฺติ มาห, น ปเรสํ วิย กมฺมสํโยเค เอว, เตเนว วกฺขติ-‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิ, พาหิรานํ หิ-‘นิมิตฺตา กมฺเมน’’ (จํ, 2-1-89) อิติ สุตฺตํ, ตตฺถ กมฺเมน โยเค ปโยชนา สตฺตมีภวตีตฺยตฺโถ, อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปีติทีปิโนหนนสฺส ปโยชนํ จมฺมํ, ตสฺส ทีปินํหนฺตีติ กมฺเมน โย โค, สุตฺเต กมฺเมนาตฺยวจเน ปโยชนํ วตฺตุมารภเต ‘น ปเน’จฺจาทิฯ

34. ยพฺภา

ยสฺส กิริยาติ ยสฺส ควาทฺยตฺถสฺส สมฺพนฺธินี โทหนาทิกิริยา, กิริยนฺตรสฺสาติ คมนาทิกิริยนฺตรสฺส, เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ เอเตน, ตโต-จฺจสฺส วิวรณํ กิริยาวตาติ, ‘‘กาลภาเวสุ เจ’’ติ (2-6-43) กจฺจายเนหิ สุตฺติตํ, ตทาห-‘กาลตฺเถหิ จา’ติอาทิฯ

35. ฉฏฺฐี

สามิสฺสราทิโยเค ฉฏฺฐีสตฺตมิโย ยถา สิยุนฺติ ‘‘สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขิปติภูปสุเตหิ จ ‘‘อิติ (2-3-39) อารทฺธํ ปเรหิ, ตทาห-‘สามิ’จฺจาทิ, อตฺร จ ชินินฺทพุทฺธินา ‘‘สามฺยาทีนํ เภเทโน ปาทานํ ปริยายนฺตรนิวตฺยตฺถมิห มา โหตุ คามสฺส ราชา’’ติ วุตฺตํ วากฺยมุปนฺยสฺย หสฺสาปฺย ยุตฺตตฺตมุปทสฺสยมาห-‘สามิสฺสเร’จฺจาทิ, เกน นิวารียเต, น เกนาปีตฺยตฺโถ, วิสยวจนิจฺฉายํ ‘คาเม ราชา’ตฺยปิ ภวิตพฺพมิตฺยเนนาห, ‘‘อายุตฺตกุสเลหฺยาเสวาย’’มีติ (2-3-40) อารทฺธํ, ตทาห-‘อายุตฺเต’จฺจาทิ, อาสวา ตปฺปรตา, พฺยาวโฏ นิยุตฺโต, ตตฺเถทํ สิยา ‘‘อาเสวายนฺติ วกฺขามี ตฺยวสฺสํ วจนมิทมารพฺภนียมญฺญถา อีสํยุตฺเตปิ ‘อายุตฺโต โค สกฏสฺสา’ติ ปสชฺชตี’’ตฺยาสงฺกิย นตฺเถเวตมฺปิ ปโยชนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘วินาปิ’จฺจาทิ, ‘‘สามิสฺสรา’’ตฺยทิกํ กจฺจายนสุตฺตํ, เตเนวาติ กจฺจายนสุตฺเต ปสูตสทฺทานนฺตรํ กุสลสทฺทนิทฺเทเสเนว, อิธาติ โมคฺคลฺลานวุตฺติยํฯ กจฺจายเนน ‘‘กมฺมกรณ นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี’’ (2-6-40) ‘‘ปญฺจมฺยตฺเถ จ’’ (2-6-41) อิติ จ สุตฺติตํ, เตนาห-‘กมฺเม’จฺจาทิ, คหณสฺส พาหา วิสโยติ สมฺพนฺโธ, กจฺจายนานํ‘ภิกฺขูสู’ติอาทีนิ กมฺมตฺเถ อุทาหรณานิ, หตฺเถสูติอาทีนิ กรณตฺเถ, กทลีสูติ ปญฺจมฺยตฺเถฯ ‘‘มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา เจ’’ติ (2-6-45) กจฺจายนสุตฺตํ, ตทาห ‘ปสนฺนตฺเถ’จฺจาทิ, ปสนฺนตฺเถติ มณฺฑิตตฺเถ, อุสฺสุกฺกตฺเถติ อุสฺสาหตฺเถฯ

36. ยโต

วิสุํ กรณํ นิทฺธารณํ, ชินินฺทพุทฺธาจริเยน ‘‘กิมตฺถมฺปุนริทํ วจนํ ยาวตา นิทฺธาริยมาโน-วยโว สมุทายพฺภนฺตโร, ตตฺถ ยทา สมุทายสฺสา-ธิกรณตฺตํ วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา สตฺตมี สิทฺธาว, ยถา รุกฺเข สาขาติ, ยทา ตฺววยวสมฺพนฺโธ ตทา ฉฏฺฐี, ยถา รุกฺขสฺส สาขาติ สจฺจเมตํ ปปญฺจตฺถนฺตุ วจน’’นฺติ วุตฺตํ, ตญฺเจต มยุตฺตนฺติทสฺเสนฺโต อาห-‘น สาลโย’จฺจาทิสูกยุตฺตานิธญฺญานิ สูกธญฺญานิ, อาหิตา อวฏฺฐิตา, อาเธยฺย ภูตาติ วุตฺตํ โหติฯ ยโตติ อาหิตตฺตการณา, ตโตติ ยโต ชินินฺทพุทฺธิวจนเมวมยุตฺตํ, ตสฺมา การณาฯ ‘ปญฺจมี วิภตฺเต’’ติ (2-3-42) ปาณินีย สุตฺตํ, ตทาห-‘สมุทายโต’จฺจาทิ, สุตโต สกาสา สีลํ อติสเยน เสยฺโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘นิทฺธารเณ ฉฏฺฐี สตฺตมีสุ ปตฺเตสุ ตทปวาโท, ยํ โยโค’’ติ ปเรหาขฺยายเต, ตตฺถ ตาว นิทฺธารณเมเวตฺถ นตฺถิ กุโต ฉฏฺฐีสตฺตมีนํ ตตฺถปฺปวตฺติ, ยโต ตาสํ พาธนตฺถมิทมารพฺภเตติ ทสฺสยมาห-‘นาตฺร ชาตฺยาทีหิ’จฺจาทิ, นหิจฺจาทินา ชาตฺยาทีหิ นิทฺธารณาภาวํ ทสฺเสติ, ชจฺจาทีนนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺฐี, กุโต น ภวติจฺจาห-‘ชจฺจาทิสมฺพนฺเธเน’จฺจาทิ, อตํ พฺยปเทสโตติ สีลตฺตาทิพฺยปเทสาภาวโต, ปุน นิทฺธารณาภาเว เหตฺวนฺตรมาห-‘ตุลฺยานญฺเจ’’จฺจาทิ ฯ สาธุนิปุเณหิ โยเค ปูชายํ คมฺมมานายํ สตฺตมี, ตถา อสาธุโยเค, ตถา ปสิตอุสฺสุกฺเกหิ โยเค ตติยาสตฺตมิโย, ตถา โลปนฺตนกฺขตฺตสทฺทา จ เตน เตน วจนนฺตเรน ปาณินิเยหิ วิหิตา, ตํ สพฺพํ ตํตํการกวจนิจฺฉายเมว สาเธตุํ ‘มาตริ สาธุ’ อิจฺจาทโย อุทาหฏา เกเสสุ ปสิโต ปสตฺโต, อวพทฺโธติ อตฺโถ, เกเสหิ กรณภูเตหิ ปสิโต ภวติ, กตฺตุภูเตหิ วา ปสิโต กโตติ อตฺโถ, ผุสฺเสนินฺทุยุตฺเตน ลกฺขิโต กาโล โสยมิตฺยเภเทน สมฺพนฺธา ผุสฺเส, เตน กรณภูเตนฯ

37. ปฐมา

ปฐมาตฺถมตฺเตติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วากฺยตฺโถ ปทตฺโถ วา น วิญฺญายเต นามคฺคหณานุวตฺติโตติ ทสฺเสตุมาห-‘ทฺเวทฺเวกาเนกาทิ สุตฺตโต’ติอาทิ, นาเมนาตฺโถ ปฏิปาทิยมาโน นามสงฺขาเต-ตฺตนิ อภิเธยฺยตฺเตนาชฺฌาโรปฺย ปฏิปาทยตฺยนเปกฺขิต วิภตฺติวิเสสนฺติ อาห-‘อภิธียติ’จฺจาทิ, ปกติรูเปนาติ นาเมน, ตสฺส อภิเธยฺยสฺส, มตฺตสทฺทสฺสาติอาทินา สามญฺญนฺตีทํ มตฺตสทฺทสฺสตฺถวจนนฺติ ทสฺเสติ, อิทํ วุตฺตํ โหตีติ นามสฺสาภิเธยฺยมตฺเตติ อิมินา อิทํ วกฺขมานํ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปาฏิปทิกตฺถลิงฺคปริมาณวจนมตฺเต ปฐมา’’ติ (2-3-46) ลิงฺคาทีสุ เภเทน ปฐมาวิธานมฺปฏิปนฺนา, ตทาห-‘ลิงฺคปริมาเณ’จฺจาทิ, ลิงฺคํ อิตฺถิปุนฺนปุํสกานิ, ปริมาณํ ปริจฺเฉโท, สงฺขฺยา เอกตฺตพหุตฺตานิ, ตพฺพนฺโตปิ สทฺทตฺโถเอวาติ ลิงฺคาทิวนฺโตปิ สรูปา พฺยติริตฺโต สทฺทตฺโถ เอว, อุจฺจตฺตนีจตฺตสามญฺญมฺปุโรธาย ปวตฺติยา อุจฺจนีจสทฺเทหิ ปฐมา โหเตว, ตํยุตฺตสฺสาปิ สทฺทตฺถภาวโต ‘อุจฺจํ ฆรานิ’ตฺยาทีนิปิ อุจฺจตฺตํ คุณํ นิมิตฺตํ กตฺวา โสยมิตฺยเภทสมฺพนฺธ ฆเรสุ วตฺตนฺตีติฯ ปลมฺพเต อชฺฌาคจฺฉติตฺยาโท ‘‘อสงฺเขฺยหิ สพฺพาสํ’’ติ (2-119) โลปวิธานสามตฺถิยา ปาทีหฺยนตฺถเกหิปิ ปฐมา สิทฺธาเยวฯ

38. อามนฺต

อภิมุขํ กตฺวาติอาทินา โยคารมฺภสฺส ผลํ ทสฺเสติ, นามตฺเถติ สทฺทตฺเถ, ปทโตติ อามนฺตณาธิกอตฺถมตฺตปฺปกาสกปทโต, โหนฺติ เจตฺถ…

สิทฺธสฺสาภิมุขีการ [ภิมุขีภาว (โปตฺถเก)], มตฺตมามนฺตณํ สิยา;

อตฺโถ กตาภิมุโข หิ, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต;

อามนฺตณํ น วากฺยตฺโถ, ปทโตว ปตีติโต;

นตฺเถวามนฺตณํ โลเก, วิธาตพฺเพน วตฺถุนา;

ตํ ยถา ภว ราเชติ, นิปฺปนฺนตฺโถ ภเวติ จฯ

สิทฺธสฺสาติ เทวทตฺตตฺตาทินา สิทฺธสฺส, อตฺโถติ เทวทตฺตาทิ, กตํ อาภิมุขฺยํ สมาธานํ เยนาติ วิคฺคโห, กฺริยายํ วินิยุชฺชเต คจฺฉ ภุญฺชาติ, อามนฺตณํ นตฺถิ… อิทานิ วิธียมานตฺเตนาลทฺธสตฺติกสฺสาภิมุขยิตุมสกฺกรูปตฺตา, วิธาตพฺเพนาติ นิปฺผาเทตพฺเพนฯ

39. ฉฏฺฐี

กิริยาการเกจฺจาทิวุตฺติคนฺถสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กตฺตุมารภเต ‘เอกายํ สมฺพนฺโธ นาเม’จฺจาทิ, กิริยาย การเกหิ จ นิปฺผาทิโตติ อิมินา สมฺพนฺธสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธ ปุพฺพกตฺตมาห, ตโตเยวายํ นากสฺมีโกติ น เยสํเกสญฺจิ ทฺวินฺนํ ภวติ, วิสิฏฺฐานํเยว ตุ ทฺวินฺนํ ภวตีตฺยติปฺปสงฺคาภาโว, กิริยาการกสมฺพนฺธปุพฺพโก หิ การเกหิ อญฺโญ สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ, ตถา จ วุตฺตํ–

‘‘สมฺพนฺโธ การเกหญฺโญ, กฺริยาการกปุพฺพโก;

สุตายมสฺสุตายํวา, กฺริยายํ โส-ภิธียเตติฯ

ตตฺถ อสฺสุตายํ กิริยายํ ‘รญฺโญ ปุริโส’จฺจาโท กิริยา การกสมฺพนฺธปุพฺพโก-ญฺโญ เอว สสฺสามิภาวาทิโก สมฺพนฺโธ ปตียเตติ, ‘สรติ รชฺชสฺส’ตฺยาโท ตุ สุยฺยมาเน กิริยาสทฺเท, เอตฺถ ปน สนฺตมปิ กมฺมํ วตฺตุมนิจฺฉิตํ, วิเสสนภาโวเยว สรณมฺปติ รชฺชสฺส ปฏิปาทียเต’รชฺชสมฺพนฺธิสรณ’นฺติ, กิริยาการก สมฺพนฺโธ หิ สพฺพตฺถ วตฺถุฏฺฐิติวเสเนวตฺถิ, ตนฺนิมิตฺโต จ สสฺสามิ ภาวาทิ, ตตฺถ สสฺสามิภาววิวจฺฉายํ วิชฺชมาโนปิ กิริยาการก สมฺพนฺโธ น วตฺตุมิจฺฉิโต, ยถา ‘อนุทรา กญฺญา’ติ, โส จายํ สมฺพนฺโธ สสฺสามิภาวชญฺญชนกภาวา-วยวาวยววิภาวาทิลกฺขโณ พหุวิโธติ เวทิตพฺโพ, ตตฺถ สสฺสามิสมฺพนฺเธ รญฺโญ ปุริโส, ชญฺญชนกสมฺพนฺเธ นิคฺโรธสฺส พีชํ, อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ รุกฺขสฺส สาขา, อิทานิ สมฺพนฺธสฺเสตสฺส กิริยาการกสมฺพนฺธสญฺชาตตฺตํ ยถาโยคมญฺญตฺราปฺยวคมยิตุํ กิญฺจิ อุทาหรณมาห-‘ตถา หิ’จฺจาทิ, ปริปาลนกิริยากโต เนสํ สมฺพนฺโธติ อิมินา ปริปาลฺยปริปาลนลกฺขโณ-ยํ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ, สา อยมฺปริ ปาลนลกฺขณา กิริยา สมฺพนฺธมสฺเสทมฺภาวเหตุํ ชนยิตฺวา นิวตฺตติ, อตฺถปฺปกรณาทินา ตฺวิมาย กิริยายายํ สมฺพนฺโธติ วิเสโส วสียเต, น ฉฏฺฐิยา วิเสสาวคมเน สามตฺถิยํ… ตสฺสา สพฺพตฺเถกรูปตฺตา, สุยฺยมาเน เอว วา กิริยาสทฺเท การกภาวสฺส เหตุโน วจนิจฺฉายาภาเว อสฺเสทมฺภาภาวสงฺขาตสฺเสว ผลสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตเถว สมฺพนฺโธ ชาโต ฉฏฺฐิยาภิธียเต ‘รชฺชสฺส สรตี’ติ, วุตฺตํ หิ–

ชนยิตฺวาน สมฺพนฺธํ, กฺริยา กาจิ นิวตฺตติ;

สุยฺยมาเน กฺริยาสทฺเท, สมฺพนฺโธ ชายเต กฺวจีติฯ

ปริปาลยตีติ ปุริสมฺปริปาลยติ, ตโต ปาลนาทิกา อุปการ สภาวา กิริยาทฺวินฺนมฺปิ เตสํ สมฺพนฺธินี ภวติ, รญฺญา หิ การิยมานา ตํสมฺพนฺธินีปุริสวิสยตฺตาวปุริสโยคินีตฺยุภินฺนมฺปิกิริยาสมฺภวติ, ตโตเยวตสฺสา อุภยสมฺพนฺธินิยา กิริยาย สมฺภเวอสฺเสทนฺติ พุทฺธิยา เหตุภูตสฺส อญฺญมญฺญาเปกฺขสภาวสฺส สมฺพนฺธสฺส ภาวโต กิริยาชนิตตฺตมสฺส, อญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขโณ… สพฺพถา นิรเปกฺขตฺเต สมฺพนฺธาภาวา, สมฺพนฺธิ พุทฺธิสพฺภวสฺสาติ สมฺพนฺธีสุ ราชปุริสาทีสุ อสฺเสทนฺติ เอวมฺปวตฺตาย พุทฺธิยา สพฺภวสฺสฯ

ปเรสํ วิย ‘‘คุเณ ฉฏฺฐี’’ติ วจนนฺตราภาเว อุภยตฺถปิ (เจตฺถ) [(เยว) (โปตฺถเก)] ฉฏฺฐิปฺป- สงฺโคติ โพเธตุมาห-‘นนุ เจ’จฺจาทิ, สจฺจนฺติ ยถา วุตฺตํ โจทนมพฺภุปคมฺม โจทกมฺปติ ยถาวุตฺตํ สมฺพนฺธรูปํ ตโต-ญฺญตฺราปฺยุปสํ หริตฺวา ตตฺถ ฉฏฺฐิปฺปสงฺคํ โจเทตุมาห-‘เทวทตฺโต’จฺจาทิ, อเถว มิจฺจาทินาสตีปิอญฺญมญฺญาเปกฺขาลกฺขเณ สมฺพนฺเธ วจนิจฺฉาเยเวตฺถ การณนฺติ โจทกาธิปฺปายมตฺโรปเนตฺวา ตเทว วิเสสโต ฉฏฺฐิยา อภาเว สมุปเนตุํ‘ยชฺเชวมิหาปิ’จฺจาทิกมาห, ตตฺถ อถาติ โจทกาธิปฺปายปฺปกาสนารมฺเภ นิปาโต, เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ ยทิปิจฺจาทินา วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพตายาตฺยาทินา อิทนฺทีเปติ ‘‘วิเสสฺสํ วิเธยตาย น ปราธีนนฺติ อปฺปธานภาวโต พฺยติริจฺจเต ตโต-ตฺตนิฏฺฐเมว, น รูปนฺตรมฺภชติ‘ปุริสสฺเส’ติ, วิเสสนนฺตุ ราชาทิกํ ตทงฺคตายานุวทิยมานมปฺปธานตฺตา การกรูปโต พฺยติริจฺจเต, ตโต รูปนฺตรํ ภชติ ‘รญฺโญ’ติ, ตโต พฺยติเรก ลกฺขโณ สมฺพนฺโธ โหติ, เอกสฺส สมฺพนฺธิตฺตาสมฺภวา วตฺถุโต ทฺวิฏฺโฐ วิเสสนคตตฺเตน ปตียเต ตโต ฉฏฺฐี วิเสสนเมวานุธาวติ ปตีติวิสเย สทฺทปฺปวตฺตี’’ติ, โย หิ วิกปฺปนํ วิสโย โส สทฺทานนฺติ, อโตเยว สมฺพนฺโธ นิยเมน วิเสสนเภทมนุวิทธาติ… วตฺถุโต ทฺวิฏฺฐสฺสาปิ ตคฺคตตฺเตน ปตีติยา ยถา ภาตูนํ ธนนฺติ, นาวสฺสมฺภาตูนํ ธนนฺติจฺเจว ภวติ, ตถา สตฺยปิ วิเสสฺส เภเท วิเสสนคตเมว เภทมนุ(วิทธา)ติ ‘เทวทตฺตสฺส อสฺสา’ติ, ตเทตํ สพฺพํ วิเสสนคตตฺเตน สมฺพนฺธปตีติโต-วกปฺปียเต, วิเสสฺสคตตฺเตนาปิ ตปฺปตีติยํ นิยเมน ตคฺคตเภทานุวิธานํ สิยา วิเสสนคตเภทานุวิธานมิว, ทฺวิฏฺฐตฺตนฺตุ วตฺถุโต [จตฺตุโน] น วิรุชฺฌเต, วตฺตุปฏิพทฺธเมว จ ทฺวิฏฺฐตฺตํ มนสิกตฺวา ตํวาทีหิ ทฺวิฏฺโฐ สมฺพนฺโธภิธียเต, อโตเยวายํ พฺยติเรกวิภตฺติ (ยาคมฺยเต)… พฺยติริจฺจมานวิเสสนภูตสมฺพนฺธิคตพฺยติเรกลกฺขณสมฺพนฺธาภิ- ธานปฺปวตฺติโตติ, นีลาทิวิเสสนนฺตุ ปรตฺถตฺเตนาปฺปธานมฺปิ น การกภาวโต พฺยติริจฺจติ… นีลาทิสทฺเทนุปฺปลาทิทพฺพาภิธานโต, ยถา ‘นีลมุปฺปลมฺปสฺส, นีเลนุปฺปเลน ฐิตํ, นีลสฺสุปฺปลสฺส คนฺโธ’ติ, ยทา ตุ น วิเสสฺสปวตฺติ ตทา พฺยติริจฺจเตว ‘นีลสฺส คุณสฺส อุปฺปลนฺนิสฺสโย’ติ การกภาวลกฺขณา ปธานภาวา พฺยติริจฺจเต เอว นีลาทิ, ตโต วิเสสนเมวาเนกปฺปการตายาว ติฏฺฐเต, ตโต วิเส- สนํ กิญฺจิเทว การกรูปโต ปธานภาวา พฺยติริจฺจเตติ วิเสสน มตฺเตนาปิ เสสํ สพฺพํ ตถา สิยาติ นาสงฺกนียนฺติฯ

ทฺเวปีติ ราชปุริสา ทฺเวปิ, ตติเย เคหสงฺขาเต สมฺพนฺธินีฯ สหยุตฺตมฺปฏิจฺจ เอวนฺติ อิมินา ปุริสสฺส อปฺปธานตฺตเมว ทีเปติ, อภิมตาติ ปาณินิยานํ สุตฺตนฺตเรน อภิมตา, ยโต ฉฏฺฐีย-มตฺตโน มเต สมฺพนฺธนิสฺสยา, เตนาห- ‘สมฺพนฺธเมวิ’จฺจาทิ, สมฺพนฺโธ เจตฺถ มาตุ สรณานมวฏฺฐานาทิกิริยานิมิตฺโตติ เกจิ, อญฺเญ ตุ สรณสฺส กิริยารูปตฺตา กิริยนฺตรมนฺตเรเนว ทพฺเพน สมฺพนฺโธปปตฺติมาหุยถา ทฺวินฺนํ ชตุกโต สํสิเลโส, ชตุโน ตุ กฏฺเฐนาตฺตนาเยว, น ชตฺวนฺตรกโต สํสิเลโสติฯ ปเรสํ ตติยตฺเถ ทุติยตฺเถ จ กิตกปฺปโยเค ญฺญตฺราปิ (ปญฺจมฺยตฺเถ) สตฺตมฺยตฺเถ จ (‘‘ฉฏฺฐี จา’’) ติ (2-6-20) ทุติยา ปญฺจมีนญฺจา’’ติ (2-6-29) จ สุตฺตนฺตเรหิ ฉฏฺฐีติมตา, ตสฺสาปิ วตฺติจฺฉาโตว สาธิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-ยถาเจตฺถาติอาทิ, เอตฺถาปฺยาโท อุทาหรณทฺวเย สุตฺตนฺตรมนฺตเรน สมฺปทานตฺตาภาวา สมฺพนฺธวจนิจฺฉายเมว ปเรสมฺปิ ฉฏฺฐี, เตนาห-‘เอตฺถา’ติอาทิ, พหุลนฺตีมสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘ยถา ทสฺสน’นฺติ, อวิสํวาทกาโลกสฺสตฺยาทิกํ กมฺเม อุทาหรณํ, ปญฺจมฺยตฺเถ ปน วตฺติจฺฉาโตว สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสาตฺยาทีนิ อุทาหรณานิ เวทิตพฺพานิฯ

40. ตุลฺย

อนภิมตาติ ‘ตุลฺยตฺเถหฺยตุโลปมาหิ ตติยาญฺญตริสฺส’นฺติ (2-3-72) สุตฺเตน ตุโลปมาหิ อญฺเญหิ ตุลฺยตฺเถหิ โยเค ตติยาย วิธียมานตฺตา ปาณินิยานํ อนภิมตา, ยสฺมา สทิสา ภาวา เตสํ โนปมาติ ‘อชฺชุนสฺส ตุลา นตฺถี’ตฺยาทิกมุจฺจเต, ตสฺมา เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ ตเทวนฺตีมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตเทวนฺติ วา นิปาตสมุทาโย ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺโถ, ตุลฺเยสูติ สทิเสสุ, ตถาวุตฺตาติ อชฺชุนสฺสตุลานตฺถีตฺยาทินา เตน ปกาเรน วุตฺตาฯ

41. อโต

สุตฺเต ‘อโต’ติ วุตฺตํ ‘อการนฺตโต’ติ กถํ วุตฺตีติ อาห ‘อโต’ติอาทิ, อาเทสา โหนฺตีติ เสโส, ยการานํเยว สิยุํ… อาเออาเทสานเมกวณฺณตฺตา, โลเป กเตติ โอการสฺส โลเป กเต, ตนฺเนติ ยถาวุตฺตํ ธจาทฺยปฺปฏิกฺขิปติ, ปฏิกฺเขเป การณมาห-‘ปรโลปสฺสา’ติอาทิ, การณนฺตรํ วตฺตุมารภเต ‘กิญฺจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปว สิยา, น ปุพฺพโลโปปิ อาคมปฺปโยคานุกูลฺเยนาติปิ สกฺกา วตฺตุนฺติ อาห-‘นจา’ติอาทิ, นิจฺจมฺปรโลโปเยวาติ น จ สกฺกา มนฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, เอวํ สนฺเตตฺยาทินา ตตฺถ วิโรธมาห, อโตสมฺภวาติ อาเทสาการโต สมฺภวา, ฌิสฺสาการวิธานํ ‘‘โยสุ ฌิสฺส ปุเม’’ติ (2-93) เอตเทวปโยชนนฺติอาทินา วุตฺตปฺปโยชนาภาเว การณมาห-‘อนิฏฺฐตฺตา’ติ, อนภิมตตฺตาติ อตฺโถ, ปโยชนาภาวานภิมตตฺตเมว ทสฺเสสุมาห-‘เอตทตฺถเมวา’ติอาทิ, อิมสฺสาติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ตี มสฺส สุตฺตสฺส, ฌิสฺมาตฺเววาติ ‘ฌิสฺมา’ อิติ เอตาทิสํ สุตฺตเมว, ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏติวาติ ‘‘ฌิสฺมา โยนํ ฏาเฏ’’ติ สุตฺตํ วา, อโตติ ‘อโต’ อิติ สุตฺตํ, ตาทิสสฺสปโยคสฺสาติ อคฺคา, อคฺเค อิติ ปโยคสฺสฯ

42. นีนํ

ยสฺมา เอกเมว รูปมุทาหฏํ, ตสฺมา รูปารูปานิ รูเปรูปานีติ เภโท เวทิตพฺโพ, เตน หิ พหุวจเน [พหุวจเนน (โปตฺถเก)] ปฐมาทุติยาสุ ‘อฏฺฐีนี’ติ เอกเมว รูปมุทาหฏนฺติ ทสฺเสติฯ

44. สสฺสาย

สุญิติ ญกาโร กิมตฺโถติ อาห-‘ญกาโร’ติอาทิ, อสติ หิ ญกาเร‘ญานุพนฺโธ’ติ ญกาเรน วิเสสเนน สุกาโร น วิเสสี เยยฺย สติเยว ตสฺมิํ เตน โส วิเสสีเยยฺย, ตสฺมา ‘‘ญกานุพนฺธาทฺยนฺตา’’ติ สุตฺเต ‘ญกานุพนฺธา’ติ วิเสสนํ วิเสสนภาโว อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส วิเสสนตฺโถ, พหุลํ วจเนนานภิมตมนวเสสํ ววตฺถาปียตีติ วุตฺติยํ ‘‘ภิยฺโย’’ตฺยาทิกมุปทิฏฺฐนฺติ ทสฺเสตุมุปกฺกมเต ‘สามญฺเญนา’ติอาทินา, ฉฏฺฐี ภวตีติ (เส)โส, นนุจ อตฺถสทฺเทนาญฺญปทตฺถสมาเส กถํ จตุตฺถฺยตฺโถ-วสียตีติ วุจฺจเต, จตุตฺถีเอกวจเน อตฺตตฺถ’นฺติ เอตฺถ สทฺธมฺมสวนาทิกมตฺตนิมิตฺตนฺติ โย-ตฺโถ, โส จตฺโถ-ญฺญ ปทตฺเถปิ, ตสฺสา-ญฺญปทตฺถภูตสฺสาปิ อตฺตา อตฺโถ ปโยชนมฺภวติ นิมิตฺตภาเวนาติ นาตฺถเภโทติ ต เอต อิมวชฺชิตานํ สพฺพาทีนนฺติ ต เอตอิมสทฺเทหิ เอว วชฺชิตานมญฺเญสํ สพฺพาทีนํ, ปฏิสิทฺเธสุปิ กสฺสจิ อาเทโส ทิสฺสตีติ ทสฺเสตุมาห‘ตสทฺทสฺส จา’ติฯ

45. ฆป

อิตฺถิยา วธุยาติ ปสญฺญานมี อูนมุทาหรณานิฯ

46. สฺสาวา

ฆปสญฺเญหีติ อิทํ เตติมามูหิ ตีมสฺส อญฺญปทตฺถสมาเสน วา วิเสสนํ ทฏฺฐพฺพํ, วุตฺติยํ กตนฺติ อาทิกํ กตฺตาทิปฺปกาสนตฺถํ กตํ, ตายาติ สพฺพตฺถ วิกปฺโปทาหรณํฯ

47. นมฺหิ

‘‘อาคมา ตคฺคุณีภูตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ปริภาสา วจนเมตํ ตตฺถ ตคฺคุณีภูตาติ ตสฺมิํ อาคมิมฺหิ คุณีภูตา, อวยววเสน ปจฺฉา ภวนฺโต อมุขฺยภูตา, ตคฺคหเณนาติ อาคมิคฺคหเณน ตคฺคหเณน คหณโตติ อาคมิภูตสฺส นํ อิจฺจสฺส คหเณน คหณโต, ‘นมฺหิ วิภตฺติมฺหิ’ติ ตุ วตฺตพฺพํ, วิปลฺลาโส วา เอตฺถ ทฏฺฐพฺโพฯ

(49) อิการสฺเสววาติอาทินา วุตฺตเมว วิวรติ ติสฺส อิจฺจาทินา, ตสฺส ติสฺส, นิทฺทิฏฺฐตฺตาติ ติสฺส นิทฺทิฏฺฐตฺตา, ‘‘นมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺส จตสฺสา’’ติ (2-20) ติสฺสาเทโส ‘‘นมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺน’’นฺติ (2-47) นุก, ติสฺสนฺนํฯ

51. สุญ

วิภตฺติสุตฺเตติ ‘‘ทฺเวทฺเวกาเนเกสฺวิ’’(2-1) จฺจาทิสุตฺเต, สฺสนนฺติ พหุวจเนน สหิตเมกวจนมาห, สุตฺตมิทนฺติ ‘‘สุญฺสสฺสา’’ติ อิทํ สุตฺตํ, สุตฺเต ปน สตีติ ‘‘สุญ สสฺสา’’ติ สุตฺเต สติฯ

55. รตฺยา

รตฺติ จ อาทิ จ รตฺยาทโย, เตหิฯ

56. สุหิ

อนุกรณวเสนาติ อนุสทิสํ กรณํ วจนมนุกรณํฯ

57. ลฺตุ

เตนาติ ยโต ลฺตุอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตสฺส ปจฺจยสฺส คหณํ, เตนาติ อตฺโถ, ปจฺจยสฺส คหณา ตทาทิคหณํ ลพฺภเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต, ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ญายา, วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (1-13) วจนโตติ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต’อิจฺจาทิ, โส กฺริยตฺโถ อาทิ ยสฺส โส ตทาทิ, โส ปจฺจโย-นฺโต ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทนฺโต, ตาทิสสฺส ตทา ทิตทนฺตสมุทายวิเสส(สฺส) คหณํ, น ตุ ตทนฺตมตฺตสฺเสตฺยตฺโถ, นนุ จ ‘ลฺตฺวี’ติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ตทนฺตสฺส คหณํ, ปจฺจยคฺคหเณน ปน ตทาทิโน คหณํ กถํ สิยา วจนาภาวาตฺยาห-‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติ, ยโต วิหิโต, เตน วินา น ภวติ สีเลนาติ ตทวินาภาวี, ตสฺส ภาโว ตสฺมาฯ ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยโต โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ญายสฺส ยตฺถ ปจฺจยคฺคหณํ ตตฺถ สาธารณตฺตา ‘ตทาทิโน’ติ วุตฺตํ, ตทาทิสมุทายสฺส คหเณ ปเนตฺถ วิเสโส น ทิสฺสติ… อธิกตฺตาติ [อธิคตนฺตาวาติ (โปตฺถเก)] อาทีสุ วิเสสทสฺสนาสมฺภวา, ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’ ตฺยตฺร (5-4) ตุ ทิสฺสติ วิเสโส, วกฺขติหิ ตตฺถ ‘‘ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถาย’’นฺติ (5-61) ตุํปจฺจยํ วกฺขติ’’จฺจาทิฯ

58. เค

ออิตฺเยววตฺตพฺพนฺติ ‘เคอ’อิตฺเยว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ, ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนวาติ อิมินา อการาเทเส กเต ปกฺเข ทีฆวิธาเนเนว, อญฺญตฺถจริตตฺถตายาติ ลฺตฺวนฺตาทิโต อญฺญตฺถ โภปุริสา โภปุริสอิจฺจาโท ชาติปทตฺถนิสฺสยเนน กตตฺถตาย, ปริส มตฺตตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติ, อวสฺสํ ทีฆภาเว การณมาห ‘ยทิจากาโร’อิจฺจาทิ, ยทิจ อากาโรติ ปทจฺเฉโทฯ

60. ฆพฺรหฺมา

ฆอิติสญฺญา ฆสญฺญา ตาสํ, กญฺญาสญฺญาติอาทีสุ ฆสญฺญานํ พหุตฺตา พหุวจเนน นิทฺเทโส, ฆรูปสฺสาติ ฆสฺสาติ ฆสทฺทรูปสฺส, ตถา โภ พฺรหฺมาติ เอตฺถ ตถาติ อิมินา พฺรหฺมาติรูปสฺส นิรุตฺติยํ นิทฺทิฏฺฐตฺตาว เอตฺถ สงฺคหิตภาวํ ทสฺเสติฯ เอวํ วิวรนฺตีติ ตสฺมา ส สขโต คสฺส อการอาการา’’ติอาทินา เอวํ วิวรนฺติ, เต หิ อจ อาจ อิจ อีจ เอจาติ ทฺวนฺเท ปุพฺพสรานํ โลปํ กตฺวา เอตฺตุปสิเลสนิทฺเทสํ วณฺเณนฺติ, สามญฺญวิธานนฺติ ‘พฺรหฺมกตฺตุอิสิ สขโต’จฺเจวมวิเสเสตฺวา สามญฺเญน กถนํ, กิมตฺถนฺติ กิํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ตํ กิมตฺถํฯ สามญฺญวิธานํ กิมตฺถมฺปเนวํ ปโยชนาสงฺกายํ ปโยชนาสงฺกาวิจารณํ มนสิ นิธาย ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตตฺตา อาห– ‘อตฺถโต’จฺจาทิ, อตฺถโตติ สา มตฺถิยโต, อเนนาติ‘อาคติคโณย’นฺติ อิมินา วจเนน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘อาคติคโณยนฺติ อิมินา ตทาการสงฺขาตชาติปฺปธานคณตฺตปฺปกาสเนน ยทิ สมฺโพธเน เอการนฺตาการนฺตลาภีนํ กตฺตุ อิสิ สข มุนิ ภทนฺตาทีนํ คหณํ ปโยชนํ น สิยา, อญฺญถา อนุปปชฺชนํ สิยาติ เอวมญฺญถานุปปตฺติลกฺขณสามตฺถิยโต สามญฺญวิธาเน ปโยชนมาเห’’ติ, โสยนฺติ อิมินา วุตฺติยํ ‘อาคติ คโณย’นฺติ วุตฺตํ วจนํ นิทสฺเสติฯ

63. โฆสฺสํ

สฺสญฺจ สฺสาจ สฺสาโยจ อญฺจ ติญฺจาติ อิตรีตรโยเค จตฺถ สมาโส,สฺสํ สฺสา สฺสายํ ติํสุฯ

64. เอก

โฆจ โอจ โฆ ฆานฺตโอการนฺตา, นตฺถิ โฆ เยสนฺเต อโฆ, เตสํ, สามญฺญวิธานโตติ กสฺสจิ ลิงฺคสฺส อปรามาสา สามญฺเญน วิธานโต, นาเทกวจเนสูติ นาทีสุ เอกวจเนสูติ อตฺโถ, หิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา กสฺสจิ เอวํ ทุฏฺฐาธิปฺปาโย สิยา, ตสฺมา ทุติยมุทาหรณนฺติ อตฺโถ, ทุติโยปิ เหตุมฺหิ, ยสฺมา สพฺเพสํ สงฺคหณตฺถํ, ตสฺมา น จ ตถาธิปฺเปตนฺติ อตฺโถ, สพฺเพสเมกวจนานํ สงฺคหณาภาเว สุตฺตานํ วิรจนปฺปการมาห-‘อญฺญถา’ติอาทิ, อุปริจาตฺยาทีสฺวยมธิปฺปาโย ‘‘สุตฺตสฺส ‘อํโยสฺวโฆน’นฺติ วิรจิตตฺตา สามญฺเญเน-กวจเนสฺวฆสฺส นรสฺสตฺตปฺปตีติ ตปฺปฏิเสธาภาวา’ทณฺฑิ กุล’นฺติ รสฺสตฺตํ ‘สิสฺมิํ นปุํสเก’ติ วิธิสุตฺตํ วเทยฺยา’’ติ, โอการนฺตปฺปฏิเสธนฺติ ‘อโฆน’นฺติ โอการนฺตปฺปฏิเสธํ, อาเทสนฺตรํ ‘‘โคสฺสา คสิหินํ สุคาวควา’’ตฺยาทินา (2-67) กรียมานํ คาวาเทสาทิกํ, เอตฺถ ปน นปุํสเก เอกวจนนฺตํ ทณฺฑิ กุลนฺติ วกฺขมานตฺตา โนทาหฏํ, โยสุ ปน ‘‘โยโลปนิสุทีโฆ’’ติ (2-88) อทีฆสฺสาปิ ทีฆวิธานสามตฺถิยา ปฐมเมว ทีฆสฺส รสฺสาภาเวกาว กถาติ โนทาหฏํ, ทณฺฑีทณฺฑีนิ อิจฺเจว ตุ ภวติ, โนสฺสวาติ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอตฺถ วิชฺชมาเน เค ปเร โอการนฺตสฺส วา รสฺสาปชฺชนโทสมฺปสงฺคโต โนสฺสา’ติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ

67. โคสฺสา

คาเวน คเวนาติ กรเณปิ สมานํ, คาวสฺส ควสฺสาติ ฉฏฺฐิยาปิฯ

69. ควํ

เสนาติ สุตตฺตา เสอิติ วุตฺติยํ นิมิตฺตํ ปริกปฺปิตํฯ

72. คาวุ

สทฺทนฺตรตฺเตน โกจิ โทโสติ สมฺพนฺโธ, อาทิสิตพฺพา อาเทสา กาตพฺพาฯ

73. ยํ

เปน ปสญฺญาย ยุตฺตา อีปี, ปจ โส อีจาติ วาปี อเภทคฺคหเณน, อญฺญสฺสาติ อิการ อุการอูการสฺสฯ

77. สฺมิ

โลเก เทวทตฺโต ทตฺโตติ เอกเทเสน สมุทายโวหาร ทสฺสนโต สฺมิโนตีมสฺส สฺมิํ วจนสฺสาตฺยยมตฺโถ ทสฺสิโตตฺยาห-‘สฺมิติ อิมินา’ติอาทิฯ

81. ฌลา

พฺรหฺมาทีสุ ‘อิโต กฺวจิ สสฺส ฏานุพนฺโธ’ติ ปาฐาติ สมฺพนฺโธ, พฺรหฺมาทีสูติ ‘‘ฆพฺรหฺมาทิเต’’ติ (2-60) สุตฺเต วุตฺตพฺรหฺมาทีสุ, ปาฐาติ ‘อิโต’ตฺยาทิโน คณสุตฺตสฺส ปาฐา, ฏานุพนฺโธติ อิมินา (เอฏาเทสํ) นิทฺทิสติฯ

85. กู

โส [ภสฺมา] อนฺโต ยสฺส โส ตทนฺโต สมุทาโย, ตสฺส, ‘‘จานุกฑฺฒิตํ โนตฺตรตฺรานุวตฺตตี’’ติ วิญฺญูวจนํ, วิทุโน วิทูติ กูปจฺจยนฺตสฺส อุทาหรณํ, วิญฺญุโน วิญฺญูติ ‘‘วิโต ญาโต’’ติ (5-39) สพฺพญฺญุโน สพฺพญฺญูติ ‘‘กมฺมา’’ติ (5-40)ฯ

86. โล

โลโปตฺเวว สิทฺธตฺตาติ โวมุตฺตปกฺเข โลโปตีมินาว สิทฺธตฺตาฯ

87. นโน

อมุยาติ อิตฺถิยํ ยาเทโส, นโนตีมสฺสิทํ ปจฺจุทาหรณํฯ

88. โยโล

ปฐมาทุติยาโยนเมกโต อุทาหรณานิ อฏฺฐี อฏฺฐีนิติ, ตานิจ โยโลปนิลาติสฺเสว ทสฺสิตานิ, ตถาเยวาญฺญานิปิ ญายนฺตีติฯ

92. นฺตสฺส

ฏมุตฺตปกฺโขติ อสนฺตํ กุพฺพนฺตสฺสาติ ฏาเทเสน มุตฺตปกฺโข,นฺตุสฺสเจวนฺติ ปสิทฺธตฺตาว ฏาเทสมุตฺตปกฺขํ อุปเมติ, ‘‘สญฺชาตํ ตารกาทิตฺวิโต’’ติ (5-45) อิโต อนฺธิตาฯ

93. โยสุ

ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ นนุ ตทนฺตสฺส สมุทายสฺส ปตฺเต ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ (1-17) อนฺตสฺเสว โหติ, ตถาสติ เนวาติปฺปสงฺโค, ตสฺมา กสฺมาติปฺปสชฺชตีติ วุตฺตนฺติ, สจฺจํ, ตถาปิ ‘ฌิสฺสา’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺเต อิสฺสาติ วุตฺตตฺต [วุตฺตนฺถิ] สามตฺถิยโต ตทนฺตสฺส ฏาเทโส-ติปฺปสชฺชตีติ ตถา วุตฺตนฺติ, นนุ ‘ฌิสฺสา’ติ วุตฺเตปิ โสวาติปฺปสงฺโค ตทวตฺโถเยวาติ สจฺจํ, ตถาปิ ยทิ สมุทายสฺส ฏาเทโส-ภิมโต สิยา ‘ตถา สติ กิํ ฌคฺคหเณน อิสฺสตฺเวว วเทยฺยาติ นาติปฺปสชฺชตีติ, ฌคฺคหเณ นามนฺเต อิการสฺเสว ฌสญฺญตฺตาติ อิทํ ปน วิเสสนตฺเตน วตฺตุ มนิจฺฉิเต ยุชฺชติฯ

94. เวโว

สหจริตญายสฺสาติ ‘‘ตํสหจริตา ตคฺคหเณน คยฺหนฺตี’’ติ ญายสฺสฯ

95. โยมฺหิ

เหตุกุรุสทฺเทหิ โยสุ อิมินา ฏาเทเส ‘‘โลโป’’ตีมินา โยโลเป วา สมฺปตฺเต ‘‘ปจฺจยนิสฺสิตํ พหิรงฺค’’นฺติ โยโลปโต ‘‘ปกตินิสฺสิตมนฺตรงฺค’’นฺติ ‘‘อนฺตรงฺคพหิรงฺคสุ อนฺตรงฺควิธิ พลวา’’ติ ปฐมํ ฏาเทเส นิมิตฺตาภาวาว โลปา ภาโวติ ทสฺเสตุมาห-‘เหตุกุรุสทฺเทหิ’จฺจาทิฯ

99. สพฺพา

นนุ กตราทโยว สพฺพาทิสทฺทวจนียา โหนฺติ สมาเสนาภิหิตตฺตา, น ตุ สพฺพสทฺโท [สทฺทสฺเส (โปตฺถเก)] ตฺยาห-‘อวยเวเน’ตฺยาทิ,ยทิปิ ‘สพฺพ สทฺโท อาทิ เยส’นฺติ อวยเวน วิคฺคโห, ตถาปิ สมุทาโยวาสฺสตฺโถ ภวติ… เยสนฺตฺยเนน สมุทายสฺส ปรามาสาติ ภาโว, อิตีติ เหตุมฺหิ, โก ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ พหุนฺนํ วา เอโก เทว ทตฺโต กฐาทีหิ วา อตฺเถ ทฺวีหิ พหูหิ วา เอกสฺส นิทฺธารเณ สติ กิมฺหา นิทฺธารเณ รตร รตเมสุ ณาทิวุตฺติยํ ‘‘เอกตฺถตาย’’นฺติ (2-119) วิภตฺติโลเป ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (4-132) อนฺตสราทิโลเป กิํสทฺทสฺส รูปสิทฺธีติ ทสฺเสตุมาห กตมา’ติอาทิ, อุโภ อํสา อสฺสาติ อตฺเถ ‘‘อยุภทฺวิตีหํเส’’ติ (4-49) อเย‘‘สโร โลโป สเร’’ติ (1-26) สรโลเป รูปสิทฺธีติ อาห-‘อุโภ อํสา’อิจฺจาทิ, กายํ ววตฺถา นาเม ตฺยาห-‘สาภิเธยฺยา’ตฺยาทิ, อวธิจฺจาทินา ตสฺเสวาตฺถํ วิภาเวติ, อธํโส อภฏฺฐตา อวธิภาเวเยวาวฏฺฐานํ, สาภิเธยฺยา เปกฺขาติ เอตฺถ โส สโก อภิเธยฺโย อตฺโถ ทิสาทิ สาภิเธยฺโยติ คหิโตติ อาห-‘ปุพฺพาทีน’นฺติอาทิ, สาภิเธยฺยนฺติ กมฺมโต ปรา อปปุพฺพา ‘อิกฺข=ทสฺสเน’ตีมสฺมา ‘‘กฺวจณ’’อิติ (5-41) อณฺปจฺจเย สาภิเธยฺยาเปกฺโข, โส วาวธินิยโมติ ทสฺเสตุมาห-‘ตมเปกฺขติ’จฺจาทิ, ตตฺถาธิปฺปายํ วิวรติ ‘ตถาหิ’จฺจาทินา, เอตฺถ จ ปราทิสทฺทาภิเธยฺโย-ตฺโถ ทิสาเทสาทิ ปุพฺพาทิสทฺทาภิเธยฺยสฺสาตฺถสฺส ทิสาย เทสาทิโน วาวธิภาเวน นิยมวเสน ปวตฺตติ, โย จาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺตติ, โสจาวธิภาโว นิยมวเสน ปวตฺโต ปุพฺพาทิสทฺทวจนียํ ทิสาเทสาทิ มเปกฺขตีติ สาภิเธยฺยาเปกฺโขวธินิยโมเยว ววตฺถาติ วุจฺจตีตฺยยมธิปฺปาโย, น ตุ อภิเธยฺยายนฺติ อสมฺภวา, อสมฺภวเมว ทสฺเสนฺโต อาห-‘โย หิ’จฺจาทิ, โกสลฺเลน นิมิตฺเตนาติ กุสล สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺเตน โกสลฺเลน, อุตฺตรากุรโว อุตฺตรกุรุทีป วาสิโน, เทโส วา, ‘นาญฺญญฺจ นามปฺปธานา’’ติ (2-136) อเนเนว สญฺญายํ สพฺพาทิการิยสฺส นิสิทฺธตฺเต กิมสญฺญายํภฺยเนเนตฺยาห ‘นาญฺญญฺเจ’ตฺยาทิ, กิญฺจิ ปุพฺพตฺตาทิกมุทฺทิสฺส เกสญฺจิ ปุพฺโพปโรตฺยาทิกา อตฺถานุคตา สญฺญา อนฺวตฺถสญฺญาฯ

104.ติ

‘‘วาเนกญฺญตฺเถ’’ติ (3-17) วิกปฺปานุวตฺตนโต อยุตฺตตฺตาภาวํ ทสฺเสติ‘นยิทมยุตฺต’นฺติ, ยุตฺตตา จาสฺส ปาเฐ พฺยภิจาร ทสฺสนโตติ วตฺตุมาห-‘นปุํสเก’จฺจาทิ, ปาฐานุคตา หิ สุตฺตรจนา, วิกปฺปานุวตฺติยา อนปุํสกมิทเมว วจนํ ตสฺส กฺวจิ พฺยภิจารตฺเต ญาปกนฺติ วตฺตุมาห-‘ตสฺส จา’ติอาทิ, อวสฺสเมวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อญฺญถา ยถาวฏฺฐิตปาฐานุกฺกเมนาตฺถคฺคหเณ สติ สุตฺตสฺส [สุตฺตสฺสา (โปตฺถเก)] มุขฺยตฺตปฺปตีติโต กถนฺตมญฺญสฺส ญาปกํ ภเวยฺย, มุขฺยภาเว หิ ญาปกตฺถํ น ยุชฺเชยฺยฯ